Dęby

Dęby - charakterystyka, występowanie, ciekawostki, wykorzystanie

Dąb (Quercus) to drzewo z rodziny roślin bukowatych. Rodzaj Quercus obejmuje przeszło 450 gatunków. W Polsce możemy spotkać dziko rosnący dąb szypułkowy i bezszypułkowy oraz dąb czerwony, burgundzki i omszony. Do pięknych drzew parkowych należy dąb  biały oraz dąb błotny, drzewa pochodzące  ze Stanów Zjednoczonych. Dąb frędzelkowaty (burgundzki), rosnący w Europie i w Azji Mniejszej,  wyróżnia się oryginalnymi ozdobnymi liśćmi. Zimozielony dąb kermesowy, wywodzący się znad Morza Śródziemnego, nadaje się do uprawy w pojemnikach. Poznaj najciekawsze gatunki i odmiany dębów.

Dąb szypułkowy i bezszypułkowy – użyteczne gatunki oraz ich odmiany

Dąb szypułkowy (Quercus robur) należy w Polsce do popularnych drzew leśnych. Okazałe rośliny, osiągające wysokość 40 metrów, znajdują zastosowanie  w parkach, są chętnie sadzone przy alejach i wzdłuż dróg. Poza Europą odnotowuje się ich występowanie także na Kaukazie oraz w Azji Mniejszej. Dąb szypułkowy preferuje stanowiska słoneczne i nie jest wymagający co do gleby. Jesienią szczepi się rośliny oraz wysiewa nasiona. Drzewo tworzy owalne duże klapowate liście i drobne rozdzielnopłciowe kwiaty, pojawiające się od kwietnia do maja – pojedyncze żeńskie oraz męskie, ujęte w bladozielone bazie. Korony drzew są szerokie, natomiast pnie dość krótkie, z grubymi mocnymi konarami. Liście jesienią brązowieją. Owocem dębu jest prążkowany orzech, tzw. żołądź.  Żołędzie, umocowane po 2-3 na długich szypułkach, tworzone są we wrześniu i w październiku. Dąb szypułkowy może osiągać wiek około 1000 – 1500 lat.

Dąb szypułkowy tworzy bardzo wiele odmian. Do efektownej odmiany Quercus robur należy dąb szypułkowy ‘Fastigiata’. Drzewo wyróżnia się piramidalnym, stożkowatym lub prawie kolumnowym pokrojem. Dorasta do 15 m wysokości. Najpiękniej prezentuje się jako soliter, podkreślając cechy zabytkowych budowli lub obiektów reprezentacyjnych. Zaleca się rozmnażanie dębu poprzez szczepienie, co pozwoli na uzyskanie odmiany identycznej z rośliną mateczną. Odmiana ‘Fastigiata Purpurea’ tworzy liście wybarwione na czerwono.

Quercus robur ‘Jan Zamoyski’ –to piękne drzewo, o kopulastym pokroju. Roślina dorasta do 15 m wysokości. Ozdobą dębu są wielobarwne 20- cm liście – początkowo zielono-żółte, z biegiem czasu bielejące. Na długich szypułkach tworzone są żołędzie, zebrane po 2 -3 sztuki na szypułce. Odmiana wytrzymała jest na mróz. Dąb wymaga słonecznego stanowiska oraz bogatej w próchnicę i umiarkowanie wilgotnej gleby.

Warto zwrócić również uwagę na odmiany:

• ‘Concordia’ - dąb o żółtych liściach,
• ‘Maculata’ – odmiana o wyciętych liściach, obrzeżonych na biało,
• ‘Nigricans’ – roślina o wiosennych ciemnobrązowych liściach, z czasem zmieniających barwę na ciemnoniebiesko – zielone,
• ‘Pulverulenta’ – odmiana dębu szypułkowego, o liściach nakrapianych na biało. 

Dąb bezszypułkowy (Quercus petraea) -  jeden z gatunków dziko rosnących, osiąga wysokość 30 m. Tworzy prosty długi pień oraz okazałą owalną i regularną koronę. Niezbyt duże 12- cm liście, regularnie klapowate,  na spodniej stronie są owłosione, z biegiem czasu włoski wypadają. Tworzone są na 2-cm ogonkach. Kwiaty męskie zebrane są w luźne zwisające kwiatostostany, przypominające kłosy. Kwiaty żeńskie skupiają się po 2 – 3 sztuki w gronach,  osadzonych na krótkiej szypułce. Owocem są „ siedzące” żołędzie. W odróżnieniu od owoców dębu szypułkowego, żołądź Quercus petraea pozbawiony jest prążków. Występowanie gatunku obserwuje się na niżu, bardzo rzadko na terenach górzystych. Dąb bezszypułkowy rośnie w lasach liściastych, dębowo-grabowych, w dąbrowach i borach mieszanych. Rośliny preferują gleby gliniaste, gliniasto-piaszczyste lub gliniasto-wapienne, bogate w związki mineralne i organiczne.

Odmiana ‘Mespilifolia’ tworzy dekoracyjne całobrzegie liście, ostro zakończone, dorastające do 25 cm długości. Górna część blaszki wybarwiona jest na ciemnozielono, od spodu jest jaśniejsza. Jesienią ulistnienie zmienia kolor na miedzianożółty.

Użytkowanie gatunku Quercus –  szerokie wykorzystanie cennego surowca

Cennym surowcem, pozyskiwanym z dębu szypułkowego i bezszypułkowego, są żołędzie. Od najdawniejszych czasów były jednym z głównych składników żywieniowych ludzi i zwierząt. Dębowy żołądź zawiera węglowodany – około 33% skrobi, 7% cukrów oraz witaminy z grupy B i składniki mineralne. Żołędzie, po ugotowaniu, wolne są od szkodliwych substancji. Z żołędzi możemy przygotować namiastkę kawy, uzyskać mąkę, a także nastawić zdrowotną żołędziówkę.  

Do celów przemysłowych, w budownictwie, meblarstwie, do budowy statków, itp., wykorzystuje się twarde, zwarte, łatwe w gięciu i trudno zapalne dębowe drewno. Jest ono również cenionym materiałem opałowym. Znajduje zastosowanie w wędzarniach, nadając wędzonkom aromat, brązowy kolor oraz delikatny, lekko słodkawy smak. Kora dębów, zawierająca taninę, wykorzystywana jest w garbarstwie, przy wyprawianiu skór, a także do produkcji barwników.

Cennym surowcem, pozyskiwanym z obu gatunków dębów, jest kora (Cortex Quercus). Wykorzystuje się ją do celów leczniczych. Korę dębu zbiera się na wiosnę, z młodych pędów oraz z 3 -4-letnich gałęzi, zanim pojawią się pączki. Popularne jest wykorzystanie kory z gałęzi, przy okazji cięć gospodarczych. Po wysuszeniu, kora po stronie zewnętrznej jest dość gładka i błyszcząca, barwy szarej, natomiast strona wewnętrzna wybarwiona jest na żółto, z wyraźnymi prążkami. Cortex Quercus zawiera garbniki, sole mineralne, cukry, flawonoidy, kwasy organiczne oraz substancje gorzkie. Wywar z kory znajduje zastosowanie przy biegunkach, żylakach, przynosi ulgę bolącemu gardłu i zapobiega krwawieniu dziąseł. Naparem dębowym można przemywać skaleczenia, owrzodzenia i oparzenia. Wyciąg alkoholowy z kory dębu, stosowany w miejscu zranienia, tworzy osłaniającą błonkę. Znane jest również wykorzystanie młodych i zdrowych dębowych liści. Zbierane w czerwcu, powinny zostać wysuszone w suchym i przewiewnym miejscu. Napar z liści ma podobne właściwości zdrowotne, jak  dębowa kora.

Inne gatunki dębów – przykłady najpiękniejszych drzew

• Dąb biały (Quercus alba) – to wysokie drzewo, dorastające do około 30 m. wywodzi się ze wschodnich terenów USA. Na szerokiej rozłożystej koronie możemy podziwiać głęboko klapowate soczystozielone liście, od spodu mieniące się na niebieskawozielono. Jesienią liście przebarwiają się na intensywny czerwony lub pomarańczowy kolor. Odmiana ‘Elongata’ tworzy oryginalne liście, które w środkowej części wybrzuszają się ku górze. Jesienią stanowią piękną dekorację otoczenia, urzekając winnoczerwonymi lub fioletowopurpurowymi przebarwieniami. Gatunek najpiękniej prezentuje się jako soliter, na tle innej zieleni.
• Dąb błotny (Quercus palustris) – dziko rosnący gatunek występuje w USA, na obszarach podmokłych, a nawet zalewowych. Dąb wyróżnia się dekoracyjną szeroką piramidalną koroną. Dolne gałęzie rośliny wyraźnie zwisają. Ozdobne lśniące liście, o długości 12-cm, są bardzo głęboko powycinane, niemal do głównego nerwu. Drobne żołędzie osiągają średnicę około 1,5 cm. Jesienne liście przybierają różne odcienie czerwieni. W Polsce dekoracyjny gatunek najlepiej rośnie w zachodniej oraz południowo-zachodniej części kraju.
• Dąb frędzelkowaty (Quercus cerris) – znany jest również jako dąb burgundzki. Występuje na południu Europy oraz na terenach Azji Mniejszej. Drzewo nie jest w pełni odporne na mróz, więc w Polsce spotykany jest głównie na zachodzie oraz na terenach południowo-zachodnich. Ozdobą dębu jest szeroka, piramidalna korona. Kora drzewa wybarwia się na charakterystyczny czarny kolor. Gałęzie są filcowato owłosione. Liście, ciemnozielone, wąskie i  klapowate, osiągają zróżnicowaną wielkość. Spodnia strona blaszki liściowej jest owłosiona i jasnozielona. Jesienią dąb przebarwia się na żółtobrązowo.
• Dąb kermesowy (Quercus coccifera)  - to zimozielony okazały krzew, osiągający wysokość około 3 m lub drzewo, dorastające do wysokości 12 m. Charakterystycznymi wyróżnikami gatunku jest gładka szara kora, z wiekiem pękająca oraz sztywne i twarde liście, o długości 4 cm, zaopatrzone w 4 – 6 kolców. 3-cm żołędzie osadzone są do połowy w miseczkach. Gatunek występuje nad Morzem Śródziemnym, od Maroka i Portugalii – po  Grecję i Turcję. Dąb nadaje się do uprawy w pojemnikach oraz jako efektowne bonsai. Oryginalna roślina spotykana bywa w polskich szkółkach, a także w dobrych sklepach ogrodniczych. Możliwa jest uprawa dębu na słonecznych  tarasach, na balkonach oraz w ogrodzie, jednak na zimę należy roślinę przenieść do pomieszczenia, o temperaturze około 5 stopni Celsjusza. Pielęgnacja pojemnikowego dębu polega na właściwym umiarkowanym podlewaniu. Roślinę zasilamy od wiosny do końca sierpnia. Dąb kermesowy może być atakowany przez czerwce oraz wełnowce.