Kasztanowiec

Kasztanowiec - opis, pochodzenie, występowanie, właściwości

Kasztanowce sadzi się w parkach, przy drogach i na miejskich skwerach. Te ogromne drzewa są bardzo dekoracyjne, a ich owoce -gładkie, śliskie, brązowe kasztany są wykorzystywane do jesiennych zabaw przez dzieci. Kasztanowce można uprawiać także we własnym ogrodzie. Trzeba tylko znaleźć dla nich dostatecznie dużo miejsca.

Kasztanowce – rodzaje, gatunki, informacje

Kasztanowce należą do rodziny mydleńcowatych. To kilkanaście (niektórzy botanicy uważają, że nawet ponad 20) gatunków drzew. Wśród nich jest jeden krzew – kasztanowiec drobnokwiatowy. W Polsce najczęściej uprawia się dwa gatunki kasztanowców – kasztanowiec zwyczajny, czyli typowy przedstawiciel tej rodziny i kasztanowiec czerwony. Pozostałe są mało popularne.

Kasztanowiec ma ciekawe liście – sezonowe, osadzone na długich ogonkach i składające się z 5-9 listków. Listki są najszersze w połowie, w górnej części mają piłkowanie. Jesienią są najpiękniejsze, przebarwiają się na żółto i brązowo. Niektóre gatunki mają czerwone liście. Ładnie wyglądają także pachnące kwiaty kasztanowca. Jest to kwiatostan w postaci wyprostowanej wiechy, która nierzadko osiąga 20 cm. Mają stożkowaty kształt. Pojedynczy kwiat jest biały lub różowy, składa się z 4-5 płatków korony, szerokich w górnej części. Spomiędzy nich wystają pręciki. Kwiat pojawia się zazwyczaj maju i czerwcu. Kwitnienie kasztanowców ma zapowiadać nadchodzące matury.

Drzewo najbardziej znane jest chyba ze względu na swoje owoce. Są to kuliste torebki o zielonym kolorze, z wystającymi kolcami. Wewnątrz znajdują się nasiona – duże do 7 cm kasztany o lśniącej skórce, twarde i z jaśniejszym znacznikiem o innej fakturze. Mają lekko spłaszczony, kulisty kształt. Kasztany służą głównie najmłodszym do robienia ludzików. Wiele ludzi jednak zbiera owoce kasztanowca ze względu na ich ładny wygląd i gładką, przyjemną fakturę. Kasztany są niejadalne. To, co jest zjadane jako kasztany to owoce kasztana jadalnego, rośliny z rodziny bukowatych.

Kasztanowiec zwyczajny – najważniejsze informacje

Kasztanowiec zwyczajny to najczęściej uprawiany gatunek na naszej szerokości geograficznej. Jest to naprawdę duże, ogromne drzewo. Pochodzi z Półwyspu Bałkańskiego i jest tam narażony na wyginięcie. Ale w uprawie bardzo często się pojawia, w Polsce jest popularny, ponieważ wyróżnia się bardzo dobrą mrozoodpornością. Znalazł się w naszym kraju już w XVI wieku, prawdopodobnie z rozkazu Stefana Batorego.

Kasztanowiec zwyczajny dorasta do 30 m wysokości. Zajmuje sporo miejsca, ale to naprawdę piękne drzewo, o rozłożystej koronie. Jego liście zbudowane z siedzących listków, przebarwiają się na żółto i brązowo. Roślina wytwarza nasiona – kasztany, które są chętnie zbierane przez przedszkolaków. Kwiat jest biały, ale kasztanowiec zwyczajny ma wiele ciekawych, kolorowych odmian.

Gatunek był podstawą do stworzenia trzech mieszańców: kasztanowce czerwony, francuski i pośredni. Te rodzaje są nieco niższe ale nie tak popularne jak podstawowy gatunek. Kasztanowiec czerwony jest bardzo dekoracyjny ze względu na to, że jego kwiat ma intensywnie czerwony lub malinowy kolor.

Odmiany kasztanowca zwyczajnego

Odmiany kasztanowca nie są tak popularne jak podstawowy gatunek. Stworzono ich około 20, ale większość ma jakieś wady genetyczne i zredukowane kwiaty. Niektórzy botanicy uważają, że część z nich nie nadaje się do rozprzestrzeniania. Najbardziej znaną i zarazem najpiękniejszą odmianą jest ‘Baumanii’. Jest to pełnokwiatowa odmiana, bardzo efektowna w czasie kwitnienia. Ma jednak jeden defekt – jej kwiaty nie zawiązują owoców, więc nie ma z niej kasztanów. Odmiana powstała samoistnie, jako mutacja jednego z drzew i jest bardzo wrażliwa na mróz.

Z ciekawszych odmian na uwagę zasługuje ‘Crispa’ o kędzierzawych liściach i ‘Fastigata’ – kolumnowa. Jest wąska, zwłaszcza w młodym wieku, więc nadaje się do mniejszych parków i jest sadzona przy drogach. Żółtozielone liście mają odmiany ‘Hampton Court Gold’ i ‘Honiton Gold’, ale ich kwiaty nie są szczególnie atrakcyjne. Ciekawie prezentuje się także ‘Pendula’ o zwisających pędach.

Drzewo kasztanowiec w ogrodzie

Kasztanowce nie mają zbyt wielu wymagań. Jak większość drzew ozdobnych, potrzebuje dużo słońca. Jednak to, że preferuje stanowiska słoneczne, nie oznacza, że nie będą się rozwijać w półcieniu. Ich wzrost może być po prostu wolniejszy. Sadzenie należy dobrze rozplanować, rośliny muszą mieć dużo miejsca, zwłaszcza w początkowej fazie wzrostu. Zostawiamy im około 5 metrów wolnej przestrzeni, żeby nic nie przeszkodziło im w rozwoju.

Drzewom należy zapewnić przepuszczalne, wilgotne podłoże, optymalnie zasobne w wapń. Lubią glebę o odczynie zasadowym i tam najlepiej rosną. Jeśli chodzi o rodzaj podłoża, nie potrzebują szczególnej ziemi, wystarczy zwykła ogrodowa. Trzeba tylko uważać na podłożu piaszczystym i szybko przesychającym, ponieważ roślina lubi mieć wilgotne podłoże. Kasztanowce są bardzo odporne na mróz i na zanieczyszczenie powietrza czy podłoża. Dlatego często sadzi się je na miejskich skwerach i w parkach oraz przy drogach.

Pielęgnacja kasztanowca

Pielęgnacja kasztanowca w ogrodzie jest bardzo prosta i w zasadzie ogranicza się do podlewania młodych drzewek tuż po posadzeniu. Nieduże egzemplarze można także dodatkowo nawadniać w czasie suszy. Ich korzenie szybko jednak się rozwiną i będą sięgały głęboko, do zasobów wody. Dlatego nie trzeba się tym przejmować.

Nawożenie także nie jest konieczne. Można je zrobić tylko wtedy, gdy kwitnienie jest marne i widać, że roślina potrzebuje wsparcia. Wtedy można zastosować pojedynczą, wiosenną dawkę kompostu. Naturalny nawóz wystarczy. Kasztanowce nie znoszą cięcia i raczej nie potrzebują go. Usuwa się tylko uszkodzone gałęzie, ale zazwyczaj tych jest bardzo mało, ponieważ roślina świetnie radzi sobie zimą.

Uprawa kasztanowca z nasiona

Zazwyczaj kupuje się gotowe sadzonki kasztanowca, wyhodowane w szkółce lub szczepione na pniu. Jednak warto wiedzieć, że nasiona, czyli kasztany, mają dużą zdolność kiełkowania. Aczkolwiek jest ona bardzo krótka, więc trzeba zacząć działać od razu po zbiorach.

Wybieramy ładny, nieuszkodzony kasztan. Można wsadzić go wprost do gruntu, można najpierw wsadzić do doniczki i trzymać w domu. Generalnie w regularnie podlewanym podłożu rośliny szybko skiełkują. Trzeba zapewnić im dużo słońca, dobrze jest trzymać sadzonki przy oknie, a na lato wystawić na balkon lub taras. Około metrowe drzewka można wsadzić do gruntu.

Niektórzy kiełkują kasztany jak awokado, umieszczając je na wykałaczkach nad szklanką z wodą. Kiedy roślina puści korzenie, można już wsadzić ją do gruntu lub do doniczki. W ten sposób lepiej rozmnaża się podstawowy gatunek. Odmiany i kasztanowiec czerwony są rozmnażane raczej poprzez pobranie szczepek i zaszczepienie ich na podkładkach.

Właściwości lecznicze kasztanowca

Kasztanowiec ma właściwości lecznicze. Wartościowe substancje znajdują się zarówno w korze, jak i w niedojrzałych owocach oraz kwiatach. Za lecznicze działanie odpowiadają saponiny triterpenowe, na przykład escyna. Do tego roślina zawiera także kumarynę, flawonoidy, fenolokwasy i garbniki. Jako surowiec leczniczy wykorzystuje się kwiat i korę drzewa.

I naprawdę warto, ponieważ związki zawarte w tych częściach rośliny działają przeciwzapalnie i ściągająco. Uszczelniają ściany naczyń krwionośnych i sprawiają, że te stają się bardziej elastyczne. Hamują powstawanie obrzęków i opuchlizn, do tego zmniejszają ból i poprawiają ukrwienie tkanek. Z tego względu wyciągi z kasztanowca są dodatkiem do leków na żylaki. Robi się z nich także maści i kremy na zmęczone i opuchnięte nogi i środki na cellulit.

Ciekawostka: choroby kasztanowców w Polsce

Nietrudno zauważyć, że w ostatnim czasie liście kasztanowców stały się brązowe i niezbyt dobrze wyglądają. To prawdziwa plaga – w krótkim czasie mogą zachorować wszystkie drzewa w parku. Jest to spowodowane szkodnikiem – szrotówkiem kasztanowcowiaczkiem. Jest to motyl, którego poczwarki zimują w opadłych liściach i wytrzymują spadki temperatur do -25 stopni Celsjusza. Walka ze szkodnikiem jest trudna i wymaga natychmiastowego grabienia i palenia liści oraz wspomagania ptaków, które zjadają larwy, między innymi sikorek bogatek.

Aesculus - tak po łacinie brzmi botaniczna nazwa kasztanowca. Tłumaczy się to określenie jako „dąb o jadalnych owocach”, gdyż w dawnych Włoszech kasztanowce nazywano dębami. Ale dlaczego o jadalnych owocach? Może z tego powodu, że stanowią one ulubiony pokarm niektórych zwierząt.

Kasztanowiec zwyczajny (aesculus hippocastanum) i inne gatunki

Kasztanowiec - popularność wyznaczona przez właściwości botaniczne

Kasztanowiec pochodzi z Grecji, południowej Azji Mniejszej i Iranu. Jest to ogromne dekoracyjne drzewo, uprawiane głównie w parkach i dużych ogrodach, a także wzdłuż dróg i alei. Sadzono je dawniej również w zwierzyńcach, gdyż dostarczały pokarmu dla zwierząt. Kwitnące kasztany są w południowej Europie uważane za drzewa zakochanych.

Do Polski przywędrował kasztanowiec w XVI wieku z górskich regionów Półwyspu Bałkańskiego. Bardzo szybko przyjął się w ogrodach królewskich i możnowładczych. Nazywano to drzewo u nas kaśtańcem lub kasztańcem. Rósł w dawnej Polsce głównie kasztanowiec zwyczajny (aesculus hippocastanum), zwany też białym.

W epoce baroku kasztanowiec zwyczajny tak zawojował ogrodowe aranżacje, że sadzono go nawet przy kościołach. W słynnych puławskich ogrodach Czartoryskich rósł las złożony z czterdziestu olbrzymich kasztanowców, pomiędzy którymi zaprojektowano sieć wodotrysków, rozpryskujących wodę ponad ich koronami.

Kasztanowiec czerwony i inne gatunki

W parkach i ogrodach Polski rośnie też kasztanowiec czerwony. Kasztanowiec czerwony jest mieszańcem. Jest to niewysokie drzewo o kulistej koronie, zakwitające kwiatami w kolorach od różowego do amarantowego. Owoce tego gatunku są kuliste lub nieco gruszkowate, natomiast liść kasztanowca czerwonego jest nieco mniejszy i sztywniejszy.

W naszym kraju rosną też kasztanowce żółte. Są to drzewa nieco niższe niż kasztanowiec zwyczajny, o mniejszej koronie i drobniejszych kwiatach. Kasztanowiec żółty kwitnie żółtawozielonymi lub żółtymi kwiatami w pomarańczowe plamki, a nasiona ma jasnobrązowe, drobne i gładkie. Liść kasztanowca żółtego jest węższy.

Z gatunków rzadziej w Polsce spotykanych warto wymienić też kasztanowce krwiste, gładkie i drobnokwiatowe. Kasztanowiec krwisty pochodzi z Ameryki Północnej. Jest to niewielkie drzewko lub krzew o czerwonych kwiatach. Owoce ma gruszkowate i pozbawione kolców. Kasztanowiec gładki ma popękaną korę i zielonkawożółtawe kwiaty. Jest to niewysokie drzewko lub krzew, pochodzący z również z północnej Ameryki. Kasztanowiec drobnokwiatowy jest krzewem o charakterystycznych, pokładających się po ziemi pędach. Kwitnie na biało wielkimi wiechami. Owoce ma drobne i gładkie, przypominające gruszeczki.

Kasztanowiec zwyczajny - terapeutycznie

Kasztanowiec zwyczajny dorasta do około 25 metrów wysokości, przyciągające wzrok rozłożystą koroną. Korę ma łuszczącą się, brunatnoszarą. Drzewo to zaczyna owocować w wieku kilkunastu lat. Wszystkie kasztanowce dobrze rosną w żyznej i świeżej glebie, w miejscu nasłonecznionym. Ziemia pod nie powinna być niezbyt sucha, ale też nie za wilgotna.

Mączką ze zmielonych kasztanów leczono niegdyś w Grecji i Turcji kaszel u koni. A skoro znalazł kasztanowiec zastosowanie w weterynarii, czerpała z jego cudownych właściwości również medycyna. W leczeniu znalazł zastosowanie kasztanowiec zwyczajny. Poszczególne jego kwiatki są kielichowate, białe z czerwonymi plamkami. Owoce kasztanowca zwyczajnego to kuliste, kolczaste torebki z dużymi nasionami w środku. Brązowe, nieco spłaszczone nasiona dojrzewają we wrześniu i październiku i nazywane są potocznie kasztanami. Kasztany, spadając na ziemię, rozłupują się. Kasztanowce mają siedmiopalczaste liście. Liść kasztanowca jest odwrotnie jajowaty, wyraźnie rozszerzający się w górnej części. Zwyczajny kasztanowiec znajduje zastosowanie w medycynie.

Właściwości lecznicze wykazuje kora kasztanowca oraz kwiatostany i owoce. Surowcem leczniczym jest też czasami liść kasztanowca. Wiele przetworów z kasztanowca podaje się doustnie w obrzękach wywołanych urazami mechanicznymi i stanami zapalnymi. Pomagają też w zakrzepach i zastojach żylnych - w zakrzepowym zapaleniu żył, owrzodzeniach żylakowych i żylakach odbytu. Zewnętrznie stosowne leczą oparzenia i odmrożenia, ubytki naskórka i ogniskowe zapalenie naczyń włosowatych skóry.

Kasztanowiec zwyczajny - zastosowanie w leczeniu

Właściwości lecznicze kwiatów kasztanowca zwyczajnego

W kwiatach kasztanowca znajdują się między innymi flawonoidy, związki kumarynowe, kwasy polifenolowe i garbniki. Kwiatostany przeznaczone do suszenia ścina się w pełni kwitnienia, w czerwcu. Obrywa się następnie pojedyncze kwiaty wraz z szypułkami i suszy w miejscach przewiewnych i zacienionych.

Kwiat kasztanowca wchodzi w skład mieszanki ziołowej Rektosan, stosowanej w leczeniu żylaków odbytu. Przy hemoroidach i żylakach pomaga też nalewka alkoholowa z kwiatów kasztanowca. Zalane alkoholem kwiaty powinny stać kilka dni. Po tym okresie nalewkę zlewa się i używa po około 30 kropel wewnętrznie. Nalewkę na spirytusie zaleca się też do pędzlowania wysypek, odmrożeń i oparzeń.

W warunkach domowych można przygotować wyciąg z kwiatów kasztanowca. Stosuje się go w obrzękach pourazowych, miejscowym zapaleniu żył oraz w żylakach, a zewnętrznie zaleca się w okładach po kontuzjach. Zalewamy w tym celu jedną łyżkę stołową suszonych kwiatów szklanką letniej wody. Gotujemy roztwór pod przykryciem pięć minut na wolnym ogniu. Po odstawieniu na dziesięć minut cedzimy. Tak przyrządzony wyciąg z kasztanowca należy pić pół godziny po jedzeniu, od dwóch do czterech razy dziennie po ¼ szklanki.

Właściwości lecznicze owoców i kory kasztanowca zwyczajnego

W celach leczniczych zbiera się w końcu lipca niedojrzałe owoce, które wykorzystywane są w stanie świeżym. Również dojrzałe owoce kasztanowca, zbierane jesienią, mają cenne właściwości. Z wykorzystaniem ekstraktów nasion produkuje się maść z kasztanowca, stosowaną między innymi na żylaki nóg i hemoroidy. Maść z kasztanowca działa przeciwzapalnie, przeciwzakrzepowo i przeciwbólowo. Przynosi też ulgę obrzękniętym kończynom. Maść z kasztanowca produkowana jest z dodatkiem innych ziół, ale głównym jej składnikiem jest występująca w kasztanach escyna.

Działanie kory kasztanowca jest silniejsze niż nasion i kwiatów. Kora kasztanowca pozyskiwana jest w celach leczniczych wiosną. Zdejmuje się ją z młodych, gładkich i zdrowych gałązek i następnie suszy w przewiewnym miejscu. Kora kasztanowca zawiera między innymi flawonoidy, garbniki i trójterpeny. W literaturze podkreśla się przeciwzapalne i przeciwbakteryjne działanie kory kasztanowca na przewód pokarmowy. Kora kasztanowca uszczelnia ponadto drobne naczynia krwionośne.

W nieżytach przewodu pokarmowego, wrzodach jelita grubego oraz biegunkach warto zastosować wyciąg z kory kasztanowca. Wyciąg z kory kasztanowca przyrządza się w następujący sposób: łyżkę rozdrobnionej kory zalewa się dwiema szklankami letniej wody i odstawia na około dwie godziny. Po tym czasie gotujemy wolno przez kilka minut i ponownie odstawiamy na minut dziesięć. Przecedzony wyciąg z kasztanowca pijemy przed jedzeniem dwa trzy razy dziennie po około pół szklanki.

U kasztanowców charakterystyczne są kwiaty i owoce. Kasztanowiec kwitnie okazałymi kwiatostanami w kolorach: białym, żółtym, różowym i czerwonym. Specyficzną budowę ma też liść kasztanowca. Właściwości lecznicze kasztanowca znane są od bardzo dawna. Przetwory z kasztanowca uszczelniają ściany naczyń włosowatych, zmniejszają nadmierną ich kruchość i przywracają elastyczność - wzmacniając tym samym odporność organizmu. Poprawiają też krążenie i ukrwienie skóry i usprawniają przepływ krwi w żyłach. Działają ponadto rozkurczowo na przewód pokarmowy. Mają też działanie przeciwbakteryjne i przeciwzapalne. Wyciąg z kasztanowca zawierający escynę działa skutecznie na obrzęki. Trzeba jednak wiedzieć, że we wszystkich częściach kasztanowca znajdują się trujące saponiny. Dlatego przekroczenie zalecanych dawek może wywołać nudności i wymioty.

Literatura:

1. Górnicka J., Apteka natury. Ziołolecznictwo, akupresura, masaż siatsu. Warszawa [2011].
2. Kuźniewski E., Augustyn-Puziewicz J., Przewodnik ziołolecznictwa ludowego. Warszawa-Wrocław 1984.
3. Ożarowski A., Jaroniewski W., Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie. Warszawa 1989.
4. Pokorný J., Kaplická J., Drzewa Europy Środkowej. Warszawa 1980.
5. Ziółkowska M., Gawędy o drzewach. Warszawa 1983.