Macierzanka

Macierzanka - opis, występowanie, właściwości, działanie, uprawa

Macierzanka to niewielka krzewinka, która ma szerokie zastosowanie. Wszyscy znamy przyprawę do mięs i ciężkostrawnych potraw, jaką jest tymianek. Nie każdy wie, że macierzanka ma również liczne właściwości lecznicze. Jest także uprawiana jako roślina ozdobne. Poznaj ciekawe gatunki tej rośliny i dowiedz się jak ją uprawiać w ogrodzie. Doradzamy jak samodzielnie zrobić preparaty prozdrowotne z ziela macierzanki i jakie są przeciwwskazania.

Macierzanka - właściwości i zastosowanie

Jak wygląda macierzanka - gatunki i zastosowanie

Macierzanka jest rośliną z rodziny jasnotowatych, która rośnie w Europie, Północnej Afryce i w Azji w regionach klimatu umiarkowanego. Na świecie występuje ponad 200 gatunków tej rośliny. W Polsce rośnie 10 gatunków rodzimych. Ponadto uprawiana jest macierzanka tymianek, popularna przyprawa, pochodząca z rejonów śródziemnomorskich. Prócz słynnej przyprawy, tymianku, niektóre gatunki macierzanki uprawiane są jako rośliny ozdobne lub jako zioła lecznicze. Wiele rodzimych gatunków macierzanek zostały wpisane do księgi gatunków zagrożonych.

Macierzanka jest wieloletnią krzewinką, dorastającą do około 50 centymetrów wysokości. Jej charakterystyczną cechą są drobne listki. Kwiaty macierzanki są niepozorne, różowe, zebrane w okółki na główkach lub kłosach. Macierzanka rośnie na suchych, słonecznych murawach, w miejscach kamienistych, piaszczystych lub skalistych oraz na zboczach gór.

Najbardziej znanym gatunkiem macierzanki jest tymianek, czyli macierzanka zwyczajna, będący znaną przyprawą. Spośród rodzimych gatunków znaczenie dla człowieka ma macierzanka zwyczajna, wczesna i piaskowa.

Popularne gatunki macierzanki uprawiane w Polsce:

• macierzanka tymianek (thymus vulgaris), tymianek pospolity, tymianek właściwy - przyprawa kuchenna i ziele lecznicze,
• macierzanka zwyczajna (Thymus pulegioides) - zioło lecznicze,
• macierzanka wczesna (Thymus praecox) - roślina ozdobna,
• macierzanka piaskowa (Thymus serpyllum) - ziele lecznicze, przyprawa.

Tymianek i inne gatunki macierzanki - zastosowanie kulinarne

Znany wszystkim tymianek jest gatunkiem macierzanki, pochodzącym z regionu śródziemnomorskiego. Naturalnie rośnie w Hiszpanii, Francji, Włoszech, Grecji i Turcji. Uprawiany jest w wielu krajach o ciepłym klimacie. Jest to wieloletni półkrzew, który dorasta do wysokości 30 cm. Posiada małe, zimozielone liście i drobne kwiaty.

Tymianek jest wszechstronną przyprawą do bardzo różnych dań. Sprawdza się głównie jako przyprawa do potraw mięsnych i z roślin strączkowych. Ma nieco pikantny smak. Stosuje się go również do aromatyzowania napojów alkoholowych oraz octu. Tymianek pasuje do bardzo wielu dań, jak zupy, potrawy z drobiu i dziczyzny, zapiekanki i sosy. Dobrze komponuje się do potraw z pomidorami, w postaci pieczonej lub duszonej. Przyprawa ta stosowana jest najczęściej do potraw tłustych jak zapiekane ziemniaki, zawiesiste zupy, tłuste potrawy mięsne, sery i jaja smażone na bekonie. Tymianek dodaje się również do marynat oraz do kiszenia i marynowania ogórków. Jest on także dodawany do swojskich kiełbas.

Tymianek ma również właściwości lecznicze, szczególnie na kaszel lub problemy trawienne. Surowcem zielarskim są liście. Napary i syropy z tymianku pomagają przy infekcjach gardła i na kaszel. Naparem można także przemywać cerę trądzikową i myć przetłuszczające się włosy. Tymianek ma działanie przeciwzapalne, przeciwbakteryjne i wzmacniające odporność. Zawiera flawonoidy, minerały, witaminę C oraz witaminy z grupy B. Dlatego też warto nie tylko stosować tymianek w potrawach do jedzenia, lecz także sporządzać z niego napary i syropy. Warto pamiętać, że zawarty w nim olejek eteryczny tymol ma również przeciwwskazania. Nie należy go stosować w dużych ilościach i w dużym stężeniu. Tymianku nie zaleca się również kobietom w ciąży.

Co ciekawe, jako przyprawa używana jest także macierzanka piaskowa, która ma intensywny, korzenny aromat. Pomaga ona na trawienie ciężkostrawnych i ciężkich potraw. Podobnie wykorzystywana jest macierzanka zwyczajna, która ma intensywny, korzenny, gorzki smak. Najczęściej stosowana jest w mieszankach przyprawowych.

Ziele macierzanki - właściwości lecznicze i przeciwwskazania

Szczególnie właściwości lecznicze ma macierzanka piaskowa. Jako ziele stosuje się ususzone części naziemne, liście i kwiaty. Po ususzeniu odrywa się zdrewniałe gałązki. Zawiera ona olejek eteryczny. Ma właściwości antyoksydacyjne, przeciwnowotworowe, wykrztuśne, przeciwzapalne i dezynfekujące.

Herbata z macierzanki najczęściej stosowana jest po obfitym obiedzie w celu rozluźnienia układu pokarmowego. Kąpiel w naparze macierzanki piaskowej działa korzystnie na układ nerwowy. Zewnętrznie napar z macierzanki stosuje się do płukania ust na paradontozę. Z naparu macierzanki piaskowej robi się także inhalacje.

W ziołolecznictwie stosowana jest również macierzanka zwyczajna, która jest bardzo podobna do macierzanki piaskowej. W medycynie ludowej sporządzano z niej syropy na kaszel. Natomiast naukowo udowodniono działanie przeciwgrzybicze i antyseptyczne.

Przeciwwskazaniem do korzystania z zioła macierzanki jest uczulenie na tymol. Ponadto osoby ze schorzeniami tarczycy powinny skonsultować się z lekarzem.

Jak stosować ziele macierzanki - napar, herbata

Jako zioło lecznicze najczęściej stosowana jest macierzanka piaskowa. Występuje ona w wielu preparatach dostępnych w aptece. Poprzez destylację pozyskuje się olejek eteryczny. Jednak z ziela macierzanki piaskowej możemy również zrobić samodzielnie takie preparaty jak:

• herbata,
• napar,
• kąpiel,
• nalewka i preparat spirytusowy.

Herbata stosowana jest do picia. Napary możemy wykorzystać do inhalacji oraz przemywania, jak również dodawać do kąpieli. Preparat do smarowania uzyskujemy przez zrobienie spirytusu ziołowego, który pomaga na stawy. Wcieranie spirytusu macierzankowego w bolące miejsca dobrze działa na stawy w celu uśmierzenia bólu. W czasie infekcji grypowych i przeziębień pomaga wcieranie spirytusu macierzankowego w klatkę piersiową.

Uprawa macierzanki w ogrodzie i w doniczce

Jak uprawiać tymianek

Tymianek jest cenną przyprawą, dlatego też warto uprawiać na balkonie lub w ogrodzie własną przyprawę świeżą na stół. Sadzonki tej rośliny możemy dostać w sklepie i posadzić ją w skrzynce balkonowej lub w ogrodzie. Macierzanka tymianek może być uprawiana jako roślina jednoroczna, zaś w cieplejszych regionach Polski jako bylina. Mrozoodporność tymianku określona jest na 7. W ciepłym i zacisznym miejscu roślina może przezimować w gruncie. Kwitnie od lipca do sierpnia. Nie znosi gleby podmokłej.

Macierzankę tymianek uprawiamy nie tylko na grządkach ziołowych. Tymianek sprawdza się także jako roślina na obwódki rabat kwiatowych lub jako krzewinka do zadarniania. Pięknie wygląda także na skalniakach.

Wymagania uprawowe tymianku:

• miejsce zaciszne, osłonięte od wiatru,
• stanowisko słoneczne,
• zwyczajna gleba ogrodowa,
• odczyn gleby zbliżony do obojętnego,
• gleba umiarkowanie wilgotna.

Jeśli chcemy uprawiać tymianek jako bylinę, najlepiej zrobić rozsadę, którą sadzimy na miejsce docelowe w sierpniu. Tymianek możemy również rozmnażać przez podział kęp.

Macierzanka piaskowa wczesna i zwyczajna jako krzewinki ozdobna

Macierzanki sadzimy w ogrodzie także dla ich walorów ozdobnych. Lecznicza macierzanka piaskowa jest często uprawiana jako roślina zadarniająca i na skalniakach, murkach skalnych i rabatach kwiatowych. Jest to niska krzewinka płożąca, która tworzy ładne kobierce. Szczególnie sprawdza się jako krzewinka okrywowa na miejsca o słabej glebie, suche i nasłonecznione. Nadaje się także na obwódki rabat. Pasuje do ogrodów w stylu naturalistycznych lub wrzosowisk.

W odróżnieniu od macierzanki wczesnej lubi gleby kwaśne. Jest wystarczająco mrozoodporna. Rośnie powoli i kwitnie dopiero w drugim roku.

Wymagania uprawowe:

• stanowisko słoneczne,
• lekko kwaśne podłoże (pH 5,5–6),
• gleba umiarkowanie wilgotna,
• ziemia uboga, lekka, piaszczysto-gliniasta,
• wymaga odchwaszczania,
• mrozoodporność 3 - 9,
• wysiew wiosną.

Typowo ozdobną rośliną jest macierzanka wczesna. Jako płożąca krzewinka znajduje zastosowanie na skalniakach i rabatach. Roślina ta ma status krytycznie zagrożonej i w Polsce w naturze występuje rzadko. Natomiast w sklepach można kupić odmiany hodowlane o kwiatach białych lub różowych. Sadzi się ją na niewielkiej powierzchni w grupach. Ma ona podobne zastosowanie ozdobne i wymagania jak macierzanka piaskowa, lecz zwykle rośnie na glebach wapiennych.

W ogrodzie rzadziej sadzona jest macierzanka zwyczajna, którą znajduje zastosowanie raczej jako roślina przyprawowa, pachnąca i wabiąca owady do ogrodu. Wykorzystuje się ją jako roślinę okrywową, na łąki kwietne oraz na rabaty bylinowe.

Macierzanka jest niską, wieloletnią krzewinką, która ma zastosowanie ozdobne, przyprawowe i lecznicze. Niektóre gatunki sadzi się w ogrodzie jako rośliny zadarniające, na skalniaki, murki kwiatowe i jako obrzeża rabat.

Macierzanka - odmiany, właściwości lecznicze, zastosowanie, uprawa

Nazwa rodzajowa macierzanki (thymus serpyllum) wywodzi się od greckiego thymos, thymon, co znaczy silny, męski, siła, męskość i wiąże się z pobudzającym działaniem rośliny. Etymologii słowa thymus doszukano się też w greckim thyo - składać ofiarę. Już starożytni pisarze określali terminem thymos, thymon również inne rośliny z rodziny wargowych (jasnotowatych). Do rodzaju thymus należą podkrzewy i małe krzewy o dwuwargowych koronach kwiatów i prostych, wystających pręcikach. Nazwa gatunkowa macierzanki wywodzi się z kolei z łaciny, od czasownika serpere i znaczy pełzać, płożyć się.

Popularna macierzanka

Opis zioła macierzanka

Macierzanka rośnie dziko w Europie i Azji, a także w Ameryce Północnej i północnej Afryce. W Polsce jest spotykana głównie na niżu. Do rodzaju tego należą niewysokie krzewinki i półkrzewy, które ładnie pachną. Macierzanka rośnie w naturze na ubogich łąkach i pastwiskach, skarpach, skałach i przydrożach. Najbardziej aromatyczne są rośliny ze słonecznych stanowisk skalnych.

Tuż przed kwitnieniem zbiera się wierzchołki pędów zioła macierzanka, a potem stopniowo, od czerwca do września, ścina się niezdrewniałe zielne części. Suszy się macierzankę w cieniu, w temperaturze 35 stopni Celsjusza. W warunkach domowych możemy suszyć zioło uformowane w drobne pęczki i zawieszone w przewiewnym pomieszczeniu. Większość przypraw, w tym również suszoną macierzankę, przechowujemy w całości albo tylko lekko rozdrobnione, w zamkniętych pojemnikach. W razie potrzeby rozdrabniamy niezbędną ich ilość.

W zależności od gatunku i odmiany macierzanka kwitnie od maja do października. Ma różowe, jasnopurpurowe, lila, białe lub czerwonofioletowe kwiaty, zebrane na szypułkach w gęste okółki, które tworzą główkowate lub wydłużone kwiatostany. Jest to miododajna, płożąca się krzewinka, która rośnie od 5 do 30 centymetrów. Liście ma macierzanka liczne, drobne, sercowatojajowate, naprzeciwległe. Roślina wydziela przyjemny zapach i w smaku jest gorzkawa. Owocami zioła macierzanka są rozłupki.

Gatunki zioła macierzanka

Liczne gatunki i odmiany macierzanki różnią się między sobą kształtem liści i kwiatostanów, a także smakiem i zapachem. Niektóre z nich uprawiane są jako rośliny ozdobne, z kolei inne jako surowiec przyprawowy, kosmetyczny i leczniczy. Najbardziej popularna jest macierzanka piaskowa i zwyczajna, zaliczane do kategorii ziół leczniczych. Specyficznym zapachem wyróżnia się z kolei macierzanka cytrynowa. Macierzanka cytrynowa to forma mieszańcowa, której wysokość sięga do około 20 centymetrów. Jej liście pachną cytryną i stąd pochodzi nazwa. Gatunek ten kwitnie od czerwca bladoróżowo. Odmiana silver queen ma biało obrzeżone liście. Macierzanka cytrynowa ma zastosowanie w lecznictwie oraz w kuchni jako przyprawa. Jeśli interesują cię także inne rośliny przyprawowe, znajdziesz je w tym miejscu.

Macierzanka zwyczajna pochodzi z górzystych terenów południowej Europy. Rośnie tam w formie niewysokich półkrzewów, dorastających najwyżej do 25 centymetrów.  Gatunek ten ma drobne, błyszczące, ciemnozielone liście. Odmiany uprawne macierzanki mają często liście w różnych barwach. Na przykład odmiana compactus ma liście szarozielone. Macierzanka zwyczajna kwitnie od maja do października na jasnofioletowo, czerwono i czasami biało.  Gatunek ten nie jest mrozoodporny i wymaga lekkiego okrycia zimą. Rozmnaża się z nasion albo przez podział.

Macierzanka zwyczajna (thymus vulgaris) jest utożsamiana z tymiankiem pospolitym (thymus vulgaris). Roślina ta przejawia znaczne wahania w składzie chemicznym, które są uwarunkowane między innymi rytmem pór roku oraz przestrzennym oddaleniem różnych przedstawicieli gatunku. W olejku eterycznym tego gatunku odkryto po raz pierwszy tymol, krystaliczną substancję stosowaną w medycynie początkowo jako środek na robaki, później - antyseptyczny i odkażający. Zanim wypracowano metody syntetycznej produkcji, tymol był uzyskiwany właśnie z olejków eterycznych zioła macierzanka (tymianku).

Zastosowanie zioła macierzanka

Zastosowanie zioła macierzanka w leczeniu i kosmetyce

Starożytni Grecy bardzo cenili zioła i przyprawy, w tym ziele macierzanki. Lecznicze działanie macierzanki opisał szerzej grecki przyrodnik i filozof Teofrast w dziełach pt. „Badania nad roślinami” i „O działaniu roślin”. Kiedy medycyna mieszała się jeszcze z magią, kobiety używały odwaru z suszonego ziela macierzanki piaskowej jako środka poronnego - raczej nieskutecznego, ale zdecydowanie bardziej bezpiecznego niż na przykład napój z trujących igieł i jagód jałowca sawiny. O ile napój z macierzanki nie zapobiegał niepożądanej ciąży, to jednak dzięki bakteriobójczym właściwościom likwidował u kobiet zakażenia intymne, powstałe na skutek niedostatecznej higieny.

Jakie są właściwości macierzanki? Macierzanka lecznicza zawiera w swoim składzie takie substancje, jak gorycze, saponiny, fitoncydy, kwasy organiczne, flawonoidy, sole mineralne, garbniki i inne. Gorycze to gorzkawe substancje, które wzmacniają wydzielanie soków żołądkowych i pobudzają apetyt. Saponiny natomiast to substancje drażniące błonę śluzową przewodu pokarmowego i działające łagodnie przeczyszczająco oraz moczopędnie. W większych ilościach są trujące. Z kolei fitoncydy, podawane nawet w małych dawkach, działają hamująco na rozwój drobnoustrojów chorobotwórczych. Obecne też w roślinie flawonoidy wykazują nieznaczne działanie rozkurczowe i zmniejszają napięcie mięśni gładkich górnych dróg oddechowych a garbniki hamują rozwój drobnoustrojów jelitowych. Macierzanka działa więc wykrztuśnie i łagodzi kaszel, wspomaga czynności wydzielnicze błon śluzowych górnych dróg oddechowych i ułatwia wyzwalanie odruchu wykrztuśnego. Zapobiega ponadto biegunce i ułatwia trawienie tłustych potraw. Wyciąg czy napar z macierzanki działa też odwadniająco i silnie odkażająco.

Macierzanka lecznicza jest składnikiem kosmetyków przeznaczonych do cery tłustej i szorstkiej, o rozszerzonych porach. W połączeniu z rozmarynem może być też stosowana do płukania przetłuszczających się włosów. Napar z macierzanki podany zewnętrznie na skórę działa bakteriobójczo i przeciwzapalnie. Warto go stosować do kąpieli tonizujących, odkażających i poprawiających ukrwienie skóry. Kwitnąca macierzanka zawiera od 0,2 do 0,6% olejku lotnego, który po destylacji ma podobne zastosowanie jak macierzanka suszona. Olejek składa się w połowie głównie z fenoli, w tym działającego antyseptycznie tymolu. Olejek z macierzanki dodaje się do kąpieli, która działa kojąco na system nerwowy. Wchodzi też w skład płynów do płukania ust, pasty do zębów i perfumowanych kosmetyków. Stosuje się go też w lotionach, kremach i szamponach przeznaczonych dla mężczyzn.

Zastosowanie zioła macierzanka w kuchni

Zawarte w wielu ziołach olejki lotne oraz inne korzystne dla zdrowia substancje biologicznie czynne zadecydowały o ich przydatności jako przyprawy. Przyprawy nie mają wprawdzie większych wartości odżywczych, nadają jednak daniom aromat, smak i wygląd. Pobudzają przy tym trawienie, regulują perystaltykę jelit i działają konserwująco, a czasami też leczniczo. W dawnych czasach wszystkie dostępne wówczas przyprawy były stosowane w leczeniu. Przypisywano im też magiczne moce.  Przyprawy w diecie pojawiły się najpierw jako urozmaicenie monotonnego pożywienia. Później uznano je za kulturowy nawyk i nieodłączny składnik potraw. Dopiero kilka dziesięcioleci temu zbadano, że zioła i przyprawy, oprócz poprawiania smaku dań i pobudzania apetytu, odgrywają także dużą rolę w fizjologii odżywiania.

Ziele macierzanki do przyprawiani potraw zalecał już rzymski kucharz Apicius Caelius, autor prawdopodobnie pierwszej książki kucharskiej. W Polsce średniowiecznej popularna była macierzanka piaskowa. Koniec średniowiecza to okres, w którym w ogóle zanotowano znaczny postęp w rozwoju wiedzy kulinarnej. Właśnie w owym czasie zaczęto chętniej tworzyć książki kucharskie, a gotowaniu nadano rangę sztuki. W dawnych księgach zaleca się więc dodawać macierzanki do potraw mięsnych i rybnych.

Macierzanka piaskowa jest dość popularna w kuchni rosyjskiej. W małych dawkach używa się tam ziela do wywarów mięsno-warzywnych. Z kolei większe jej ilości stosuje się do panierowania smażonych ryb. Czasami jest też dodawana do warzywnych marynat i serów twarogowych. Jest to przyprawa najbardziej jednak popularna w kuchni śródziemnomorskiej i stosowana tam do makaronów, pomidorów, sosów, mięs i spaghetti. Macierzanka lecznicza jest też składnikiem kuchni francuskiej. Niektórzy smakosze we Francji dodają zioła macierzanka do mieszanki aromatycznej zwanej bouquet garni, którą wiążą w pęczek albo zaszywają w muślinowym woreczku i wkładają do garnka z gotującą się potrawą. Mieszankę tę wyjmuje się w momencie podawania na stół, a składa się ona z trzech klasycznych składników: małej gałązki tymianku i małego liścia laurowego oraz trzech liści pietruszki, do których to składników dodaje się inne przyprawy, w zależności od uznania. Najlepiej bukiet bouquet garni komponuje się z dziczyzną.

Macierzanka a tymianek

Macierzanka i tymianek to właściwie jedna i ta sama roślina. Należą do tej samej rodziny i tego samego rodzaju. W nomenklaturze botanicznej macierzanka zwyczajna to samo co tymianek pospolity (thymus vulgaris). Tymianek pochodzi z krajów śródziemnomorskich i jest uprawiany w wielu regionach świata. Ma rozgałęzioną, wzniesioną łodygę, u dołu drewniejącą. Kwitnie różowoliliowo lub jasnofioletowo groniastymi kwiatostanami. Cała roślina wydziela tymolowy zapach.

Tymianek ma podobne zastosowanie jak macierzanka, ale działa zdecydowanie silniej. W odróżnieniu od macierzanki piaskowej używany w nadmiarze lub w zbyt częstych dawkach może powodować niepożądane skutki zdrowotne. Objawiają się one wymiotami, nudnościami, zapaleniem żołądka, a nawet białkomoczem. Najbardziej niebezpieczny jest używany w nadmiarze olejek tymiankowy i sam tymol. Tymianek jest też wykorzystywany w kuchni jako przyprawa do wyrobów wędliniarskich, mięsa, krokietów, sałatek, octu ziołowego, marynat i likierów.

Macierzanka to dość popularna roślina zielna, lubiąca słoneczne stanowiska i niezbyt żyzną, suchą glebę. Ziele macierzanki to również środek leczniczy i kosmetyczny. Jest też używane w kuchni jako przyprawa. Napar z ziela macierzanki stosuje się jako lek wykrztuśny, rozkurczowy i odkażający w nieżytach jamy ustnej oraz górnych dróg oddechowych. Poprawia też łaknienie i ma działanie wiatropędne. Ziele macierzanki ma też zastosowanie jako lek na wzdęcia, zaparcia, bóle brzucha, brak apetytu.

Literatura:

1. Herwig R., Riou C., 350 roślin ogrodowych. Warszawa 1995.
2. Hlava B., Lánská D., Rośliny przyprawowe. Warszawa 1983.
3. Hlava B., Starý F., Pospíšil F., Rośliny kosmetyczne. Warszawa 1984.
4. Kawałko M. J., Historie ziołowe. Lublin 1986.
5. Koniuszy E., Macierzanka piaskowa. „Aura” 2000 nr 6, dod. „Zioła a zdrowie” nr 33.
6. Kybal J., Kaplická J., Rośliny aromatyczne i przyprawowe. Warszawa 1985.
7. Krejča J., Jakábová A., Rośliny skalne. Warszawa 1982.
8. Mowszowicz J., Flora letnia. Przewodnik do oznaczania dziko rosnących letnich pospolitych roślin zielnych. Warszawa 1987.
9. Ożarowski A., Jaroniewski W., Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie. Warszawa 1989.
10. Rumińska A., Rośliny lecznicze. Podstawy biologii i agrotechniki. Warszawa 1981.
11. Uprawa roślin ozdobnych. Podręcznik dla studentów akademii rolniczych. Warszawa 1984.
12. Wielka encyklopedia przyrody. Rośliny kwiatowe. T. 2. Warszawa 1998.