Koper włoski (fenkuł) - uprawa, właściwości, działanie, zastosowanie i inne ciekawostki
Koper włoski to jedna z najdawniej uprawianych roślin, których
zastosowanie lecznicze i przyprawowe wykorzystywano niegdyś powszechnie. Bylina
ta pochodzi z rejonu Morza Śródziemnego i Azji Mniejszej. Używali tego zioła w
starożytności Egipcjanie, Grecy, Rzymianie, Chińczycy i Arabowie. Zaliczano
nawet fenkuł włoski do siedmiu świętych roślin, które wykazują najbardziej
efektywne działanie w leczeniu chorób. Współcześnie z fenkułem chyba
najbardziej kojarzona jest herbatka z kopru włoskiego, czyli popularny lek dla
maluszków.
Jeśli interesuje cię uprawa ogródka warzywnego, szereg porad i inspiracji
zebraliśmy dla ciebie w tym
miejscu.
Koper włoski w historii i tradycji
Bogowi egipskiemu Thotowi,
nazywającemu siebie panem księżyca oraz harmonii i sprawiedliwości, przypisuje
się autorstwo ksiąg świętych. Jedna z nich, odkryta przez egiptologa Georga
Ebersa, dotyczy medycyny i farmakologii. Ebers nabył ów papirus w Tebach, na
przełomie lat 1872 i 1873. Dzieło to zawiera prawie dziewięćset recept z
wykorzystaniem roślin, których właściwości lecznicze ceniono w świecie
starożytnym. Przypuszcza się, że rękopis, autorstwa nieznanego nam autora,
powstał ponad 1500 lat przed naszą erą. Dzieło, zatytułowane „Księga o środkach
leczniczych na wszystkie choroby” opisuje wiele roślin zielnych stosowanych
przez kapłanów-lekarzy. Wśród tychże roślin znalazł się również koper włoski.
Wiemy też, że jeden z największych greckich lekarzy starożytności, Hipokrates z
Kos, zaliczył koper włoski do ziół wiatropędnych.
Właściwości lecznicze kopru włoskiego
doceniano również w epoce średniowiecza. Ówczesnym zwyczajem uprawa byliny
rozpowszechniła się głównie w ogródkach klasztornych. Popularyzatorem fenkułu
był też wybitny władca Franków Karol Wielki, który zalecił koper włoski do
królewskich ogrodów. Z czasów panowania Karola Wielkiego pochodzi plan ogrodu
dla klasztoru Sankt Gallen nad Jeziorem Bodeńskim. Choć nie został on nigdy
wprowadzony w życie, wyliczał zioła, które ze względu na zastosowanie
lecznicze, były niezbędne w średniowiecznych ogrodach. Zaliczono do nich
również koper włoski. Opracowanie to powstało prawdopodobnie na zlecenie samego
Karola Wielkiego. A może zainteresuje cię także uprawa marchwi w ogrodzie?
W Polsce uprawa kopru włoskiego nie
była dawniej popularna. Hodowano tę roślinę sporadycznie w wielkopańskich
ogrodach. Jeśli już był fenkuł obecny w kuchni możnych, robiono z niego soloną
przystawkę do mięsa i ryb, konserwując do tego celu w occie młode łodygi i
liście. Świeżym lub suszonym koprem przyprawiano też raki. Z kolei korzeń kopru
włoskiego, w połączeniu z chlebem, owsianą mąką i drobiowym wywarem, składał
się na postną polewkę. Tak przynajmniej mówią dawne przepisy.
Właściwości lecznicze i przyprawowe fenkułu
Lecznicze właściwości kopru włoskiego - herbatka z kopru włoskiego
Surowcem leczniczym są dojrzałe
owoce, które zawierają od dwóch do sześciu procent olejku aromatycznego. Olejek
jest obecny również w innych częściach rośliny, a głównym jego składnikiem jest
anetol - występujący w ilości ponad pięćdziesięciu procent. Z kolei korzeń
kopru włoskiego zawiera olejek o innym składzie, w którym głównym związkiem
czynnym jest apiol. Owoce kopru włoskiego oprócz olejku zawierają też
flawonoidy, fitosterole, węglowodany, olej i białka, a także witaminy i sole
mineralne.
Dzięki tym substancjom fenkuł
wykazuje właściwości przeciwkaszlowe, wiatropędne, rozkurczowe i delikatnie
moczopędne. Pobudza między innymi wydzielanie soku żołądkowego i zmniejsza
napięcie mięśni gładkich przewodu pokarmowego, dzięki czemu ma korzystnie
działanie w zaburzeniach trawienia.
Przetwory z fenkułu stosuje się więc w lekkich dolegliwościach
trawiennych, w tym bólach brzucha i wzdęciach, nieregularnym wypróżnianiu,
zaparciach, odbijaniu i braku apetytu. Jak widać, to produkt nie tylko dla dzieci i dla niemowląt.
Właściwości fenkułu wykorzystuje się często w pediatrii, w leczeniu
skurczów jelit u dzieci. W aptekach i sklepach dostępna jest herbatka z kopru
włoskiego, przeznaczona dla niemowląt i małych dzieci. Herbatka z kopru
włoskiego produkowana jest przez uznane firmy, specjalizujące się w żywieniu i
leczeniu dzieci. Przeglądając dawne przepisy można zauważyć, że herbatka z
kopru włoskiego stanowiła kiedyś podstawowy lek dla dzieci na kolki jelitowe. Idealny dla dzieci i dla niemowląt.
Koper włoski to również sprawdzony
środek wykrztuśny, stosowany w zapaleniach górnych dróg oddechowych. Pobudza
bowiem wydzielanie śluzu w gardle, krtani i tchawicy i ułatwia odksztuszanie.
Ponieważ ma działanie antybakteryjne, przeciwdziała namnażaniu się w gardle
bakterii. Olejek z kopru włoskiego, stanowiący też odrębny surowiec apteczny,
dzięki zawartości fenchonu, ma właściwości przeciwbólowe i dlatego warto go
stosować zewnętrznie w bólach reumatycznych oraz bólach mięśni. Trzeba też
wiedzieć, że w większych dawkach olejek z kopru włoskiego może być toksyczny.
Natomiast żucie owoców pomaga w grypie, zapaleniu jamy ustnej i obecności aft.
Do celów leczniczych zbiera się w
końcu lata drugiego roku wegetacji dojrzałe baldachy. Suszy się je w miejscu przewiewnym,
w temperaturze poniżej 35 stopni Celsjusza, a następnie młóci i odsiewa owoce.
Przechowuje się je w suchym miejscu. Dysponując takim środkiem leczniczym warto
przejrzeć przepisy i samodzielnie ugotować napar. Najprostszy napar z kopru
włoskiego dla dorosłych przyrządza się następująco: jedną łyżeczkę owoców
zalewa się wrzącą wodą w ilości 1/2 szklanki. Po około piętnastu minutach
należy całość odcedzić. Napar z kopru pije się trzy-cztery razy dziennie
małymi łykami. Ten i podobne przepisy znajdziemy w wielu źródłach.
Koper włoski w kuchni i jego działanie
W owocach fenkułu obecny jest ponadto
olej tłusty w ilości kilkunastu procent, kilka procent węglowodanów i prawie
1/4 związków białkowych. Bulwa fenkułu zawiera też witaminę C, witaminy z grupy
B, potas i błonnik. Można ją spożywać na surowo w sałatkach albo ugotowaną,
duszoną, grillowaną, smażoną lub pieczoną. By bulwy nie straciły cennych
właściwości, przechowujemy je w wilgotnym pomieszczeniu nawet przez kilka
tygodni, natomiast w lodówce - kilka dni.
Fenkuł włoski jest warzywem niskokalorycznym. Ponieważ ma
wyrazisty smak, można go stosować jako dodatek do koktajli warzywno-owocowych i
innych. Liśćmi doprawia się ryby, mięso, sosy i zupy, a korzeń przygotowuje się
jak jarzynkę. Owocami przyprawiamy natomiast ziemniaki, ryż, brukselkę,
soczewicę, chleb. Warto wiedzieć, że odmiany słodkie nie zawierają fenchonu,
który odznacza się gorzkim, lekko palącym smakiem.
W celach jadalnych i przyprawowych
ziele kopru zbiera się przez całe lato. Aby wykazywał on silne właściwości lecznicze
i jednocześnie łagodził skutki jedzenia, warto połączyć koper z innymi ziołami.
Podręczniki podają proste przepisy na takie mikstury. Oto jeden z nich: pół
łyżeczki rozdrobnionych owoców kopru rozetrzeć z łyżką miodu, powideł lub
syropu. Podawać dwa - trzy razy dziennie po jedzeniu. Jest to przepis na owoce
kopru z miodem, czyli specyfik stosowany jako środek wiatropędny oraz lek
rozkurczowy.
Uprawa kopru włoskiego
Uprawa fenkułu w ogrodzie
Nasiona kopru włoskiego wysiewa się
do gruntu w czerwcu i lipcu na głębokości jednego - dwóch centymetrów. W
niektórych regionach można je wysiać nawet wczesną wiosną, by zbiór był możliwy
jesienią. Młode siewki rosną dość wolno. Przerywamy
je, gdy rozwiną pierwsze pierzaste liście. W pierwszym roku uprawy koper włoski
wydaje różyczkę liści, a w następnym obłą, silnie rozgałęzioną łodygę. Ponieważ
w naszym kraju traktowany jest zazwyczaj jako roślina jednoroczna, warto go
wykopać i po prostu zjeść. Bulwy ścinamy ostrym nożem tuż przy zgrubieniu albo
wykopujemy w całości. Pozostawiając roślinę na zimę należy ją przykryć ściółką
z liści i włókniną. W polskich warunkach roślina zimuje w miarę dobrze, ale
wymarza w chłodne, bezśnieżne zimy. W drugim roku fenkuł wytwarza już baldachy
z owocami.
Upraw kopru włoskiego we własnym
ogrodzie wymaga odpowiedniego przygotowania podłoża. Fenkuł lubi ziemię
próchniczną, żyzną, o odczynie zasadowym. Roślina preferuje ciepłe, osłonięte
od wiatru i dobrze nasłonecznione miejsca, dlatego najlepsze włoskie odmiany
nie nadają się u nas do uprawy. Młode rośliny trzeba przerywać systematycznie
do rozstawy powyżej dwudziestu centymetrów. W okresie tworzenia się pochew
liściowych bardzo ważne jest podlewanie. Ponadto uprawa kopru włoskiego wymaga
systematycznego odchwaszczania, gdyż roślina ta nie lubi sąsiedztwa. Ważne jest
też utrzymanie luźnego podłoża. Na glebach suchych zaleca się kopczykowanie.
Jeśli mamy w ogrodzie koper włoski,
na dwa tygodnie przed spodziewanym zbiorem, trzeba go dokładnie okryć ziemią.
Praktyka ta ma na celu otrzymanie delikatnych białych bulw. Ziemią zakrywa się
mięsiste pędy liściowe i pozostawia odkryte zielone części rośliny. Ziemia
powinna być stale lekko wilgotna, ale nie mokra, by rośliny nie gniły. Kiedy
bulwa osiągnie wielkość pięści, usuwamy warstwę gleby.
Koper włoski na nasiona
W uprawie jest wiele odmian, które
różnią się między sobą składem chemicznym, wyglądem owoców, smakiem i
trwałością. Należą do nich między innymi: koper rzymski i florentyński o dużych
owocach, koper francuski o owocach gorzkich w smaku, koper saksom o dużych i
jasnych owocach lub koper rosyjski o ciemnych owocach. Najwięcej olejku (około
siedmiu procent) ma koper indyjski. Od kilku lat zaczęto wprowadzać do uprawy w
chłodniejszym klimacie specjalne odmiany: zefa fino, fino, perfection, finale,
victoria. Odmiany te wysiewa się do kuwet od połowy lutego, a potem pikuje i w
marcu wysadza w szklarni lub do inspektu. Sadząc trzeba pamiętać, by zawiązek
bulwy znajdował się nad ziemią. Jeśli interesuje cię także uprawa selera,
porady znajdziesz w tym artykule.
Koper włoski należy do tych ziół,
które znakomicie nadają się na nasiona. Pełnię kiełkowania nasiona kopru
włoskiego osiągają w pierwszym roku po zbiorze, a w następnych ona maleje.
Dojrzewające owocostany warto w tym celu przyciąć i pozostawić zawieszone
baldachami w dół do pełnego wyschnięcia. Potem wytrzepujemy z nich nasiona i
zamykamy w szczelnym pojemniku. Roślinę można też zamrozić.
Zastosowanie lecznicze i działanie
terapeutyczne kopru włoskiego jest naukowo potwierdzone. Najbardziej znane
właściwości fenkułu wykorzystuje się w leczeniu zaburzeń żołądkowych.
Szczególnie popularna w terapii problemów z żołądkiem u dzieci jest herbatka z
kopru włoskiego. Herbatka z kopru włoskiego jest dostępna na rynku, możemy
jednak wykorzystać popularne przepisy i sporządzić ją samodzielnie. Ponadto
uznane jest działanie kopru włoskiego w chorobach górnych dróg oddechowych.
Literatura:
- Bilgri A., Birgit A., Zioła w kuchni i w aptece. Apteka
benedyktynów z Andechs. Kraków 2004.
- Bonenberg K., Rośliny użyteczne
człowiekowi. Warszawa 1988.
- Hlava B., Lánská D., Rośliny
przyprawowe. Warszawa 1983.
- Karmowska K., Koper włoski na
zaburzenia trawienia. „Przepis na Ogród” 2016 nr 6, s. 50-51.
- Kawałko M. J., Historie ziołowe.
Lublin 1986.
- Ożarowski A., Jaroniewski W., Rośliny lecznicze i ich praktyczne
zastosowanie. Warszawa 1989.
- Romváry V., Rośliny przyprawowe i przyprawy w węgierskiej kuchni.
Warszawa 1987.
- Rumińska A., Rośliny lecznicze. Podstawy biologii i agrotechniki.
Warszawa 1981.
- Włoski przysmak. „Mój Piękny Ogród” 2011 nr 11, s. 42-44.