Bukszpan

Bukszpan - gatunki, opis, wymagania, choroby, ciekawostki

Każdy świetnie go zna. Bukszpan to bardzo popularny krzew liściasty, sadzony w ogrodach, formowany lub wykorzystywany na żywopłot. Ma bardzo wiele zalet, jest trwały, ładnie wygląda przez cały rok i co bardzo ważne – ma naprawdę minimalne wymagania. Dowiedz się jak uprawiać bukszpan i jakie warunki mu zapewnić, by rósł praktycznie bez żadnej pielęgnacji.

Bukszpan – rodzaje i gatunki

Bukszpan to rodzaj roślin obejmujący aż 100 różnych gatunków! To krzewy i drzewa liściaste, które występują w zasadzie na całym świecie. W Polsce uprawia się raczej niższe gatunki krzewiaste. Najbardziej popularny jest bukszpan zwyczajny (wieczniezielony), czyli Buxus sempervirens. To gatunek o bardzo małych wymaganiach i znacznej mrozoodporności.

Inne gatunki i rodzaje, które warto znać to bukszpan balearski, bukszpan Harlanda i bukszpan drobnolistny. Są często uprawiane w Europie Środkowej, w Polsce też, jednak są o wiele mniej popularne niż wymieniony wcześniej gatunek. Mają nieco większe wymagania.

Bukszpan jest wartościową rośliną nie tylko ze względu na ładny pokrój i łatwość w formowaniu. Co ciekawe, jego drewno jest wykorzystywane w drzeworytnictwie, do wykonywania inkrustracji, grzebieni naturalnych. Tradycyjnie robi się z niego kule do krykieta i flety. W Polsce od bardzo dawna gałązki bukszpanu, który ma ludową nazwę grypszyn, wykorzystuje się do tworzenia palm na Niedzielę Palmową i zdobi się nim wianki na głowach dziewczynek idących do pierwszej komunii.

Bukszpan wieczniezielony – opis gatunku

Bukszpan wieczniezielony to gęsty krzew o bardzo zwartym pokroju. Niektóre odmiany osiągają nawet 2-4 m wysokości, są jednak także znacznie niższe. Pędy bukszpanu są wzniesione i gładkie. Pokrywają się gęsto drobnymi, jajowatymi listkami. Listkami, ponieważ są one bardzo drobne, mają maksymalnie do 2 cm długości. Liście są zimozielone i błyszczące. Mają najczęściej ciemnozielony kolor. Ich zagęszczenie i połysk sprawia, że roślina jest ozdobna przez cały rok.

Ale bukszpan wytwarza także kwiaty. Kwitnienie zaczyna się w kwietniu i trwa około miesiąc. Jest jednak niepozorne – miododajne kwiaty są małe, skupiają się w krótkich gronach. Maja żółtawy lub biały kolor. Kwitnienie kończy się w momencie, kiedy pojawiają się owoce – małe rogate torebki, zawierające nieduże nasiona. Ani kwiaty, ani owoce nie mają większej wartości dekoracyjnej.

Bukszpan to bardzo popularne krzewy. Sadzi się je w ogrodzie, w miejskich parkach, na zieleńcach i skwerach. Nadaje się na żywopłot, obwódki rabat i oddzielania różnych części ogrodu. Można go formować, więc wielu ogrodników robi wspaniałe, bukszpanowe rzeźby. Bukszpan wieczniezielony może być uprawiany zarówno w ogrodzie, jak i w pojemnikach.

Bukszpan wieczniezielony i jego odmiany

Bukszpan ma wiele odmian, które różnią się między sobą wysokością i kolorem liści. Oto odmiany karłowate, które mają maksymalnie do 1 m wysokości:

• ‘Aureovariegata’ – złociste, pstre liście,
• ‘Blauer Heinz’ – ma około 0,5 m, dobrze sprawdza się w pojemnikach,
• ‘Globosa’ – odmiana tworząca krzewy o równomiernym wzroście i prawie kuliste – mają około 1 m wysokości i szerokości,
• ‘King Midas’ – ma wspaniałe, złote liście,
• ‘Vardar Valley’ – odmiana o kulistym pokroju, idealna do pojemników i małych ogrodów na rabaty.

Jeśli chodzi o wysoki bukszpan, który sprawdzi się jako soliter lub na żywopłot, polecana jest odmiana ‘Angustifolia’. Do 2 metrów wysokości dorasta odmiana ‘Elegantissima’, piękna, wytworna odmiana o zielonych liściach z białą obwódką. Nieco mniejsza jest odmiana ‘Variegata’, która także ma dwubarwne liście. Może osiągnąć około 1,5 m wysokości.

Na uwagę zasługuje także bardzo oryginalna ‘Aurea Pendula’. Atrakcyjnie wybarwione liście i luźny pokrój, w którym pędy boczne lekko opadają w dół. Roślina jest dość szeroka i warto posadzić ją jako soliter. To wysoki bukszpan – osiąga około 2 m wysokości. Do najwyższych odmian należy ‘Pyramidalis’ (o kolumnowym pokroju) i szeroki ‘Rotundifolia’ o bardziej zwartym kształcie.

Czy bukszpan jest trujący?

Bukszpan na wiele leczniczych zastosowań. Z jego liści i pędów tworzono wywary i wyciągi, które wykorzystywano do leczenia malarii. Obniżają gorączkę i pomagają na stany zapalne układu moczowego i dróg żółciowych. Można stosować je zewnętrznie na choroby skórne, tak jak opryszczka czy liszaj. Udowodniono, że ma nie tylko działanie przeciwzapalne, lecz także przeciwbólowe i przeciwkrwotoczne.

Niestety warto wiedzieć, że bukszpan jest trujący. Toksyczne działanie mają wszystkie jego części, nawet korzenie! Znajdują się w nich alkaloidy. Nie jest to jednak bardzo niebezpieczna roślina, można ją przycinać i dotykać bez rękawic. Zatrucie zdarza się tylko wtedy, jeśli zjedzone zostaną owoce lub liście. Takie przypadki na szczęście zdarzają się bardzo rzadko, ale warto mieć to na względzie zwłaszcza, jeśli po ogrodzie biegają małe dzieci. Na wszelki wypadek nie powinno się zdobić bukszpanem wielkanocnych potraw, chociaż niektórzy to robią. Zjedzenie liści bukszpanu może skończyć się płukaniem żołądka.

Bukszpan wieczniezielony – uprawa i stanowisko

Bukszpan jest prawie obojętny na warunki, jakie panują w ogrodzie. Prawie, ponieważ potrzebuje odpowiedniego podłoża. Dobrze rośnie na stanowiskach wilgotnych, ale nie podmokłych. Ziemia w zasadzie jest obojętna, byleby nie była zbyt piaszczysta. Wszystkie rodzaje bukszpanów najlepiej czują się w przepuszczalnej glebie o obojętnym odczynie. Ziemia powinna być lekko wzbogacona kompostem. Jeśli roślinie zapewni się takie warunki, jest w stanie przetrwać suszę i inne niesprzyjające okoliczności.

Stanowisko dla bukszpanu powinno być słoneczne (ale nie południowe, mocne, palące promienie słońca mogą być naprawdę szkodliwe). Krzewy jednak dobrze rosną również w półcieniu. Wysoki bukszpan powinien mieć naprawdę zaciszne stanowisko, by wiatr nie zrobił mu krzywdy.

Bukszpan wieczniezielony – pielęgnacja

Najważniejszym zabiegiem pielęgnacyjnym w uprawie bukszpanu jest przycinanie. Można robić to trzy razy w sezonie – na przełomie marca i kwietnia, w czerwcu i pod koniec lipca. W taki sposób przycina się bukszpan na żywopłot. Wolnostojące krzewy można przycinać tylko dwa razy, usuwając gałązki krzyżujące się, wyrastające ponad przyjętą linię i uszkodzone.

Uprawa sprawdza się lepiej, jeśli krzewy bukszpanu nawozi się nawozem. Można zastosować kompost z mączką kostną, jednak wystarczy zastosować wieloskładnikowy nawóz mineralny. Nawożenie wykonuje się w okresie wiosennym, najlepiej wykorzystując wolnodziałający preparat do roślin ozdobnych z liści lub uniwersalny ogrodowy.

Bukszpan w ogrodzie nie wymaga podlewania, aby dobrze się rozwijać. Jednak w największe upały można nieco podlać rośliny.

Pielęgnacja bukszpanu w doniczce

Bukszpan w donicy może zdobić tarasy i balkony, można wystawić go w takiej formie do ogrodu. Często tworzy się z niego regularne kule i jest naprawdę dekoracyjny. Aby bukszpan w donicy dobrze się rozwijał, trzeba zapewnić mu odpowiednie podłoże. Najlepiej sprawdzi się próchnicza i żyzna ziemia, najlepiej kompostowa o obojętnym lub lekko zasadowym odczynie. Można sięgnąć po uniwersalną ziemię do kwiatów. Należy pamiętać o warstwie drenażu na dnie doniczki.

Bukszpany doniczkowe mają takie same wymagania pod względem nasłonecznienia jak te ogrodowe. Mogą stać w słonecznym, mogą w zaciemnionym miejscu. Dobrze wyglądają całe skupiska karłowatych roślin. Sadzonka bukszpanu kosztuje zazwyczaj mniej niż 10 zł, dlatego można pozwolić sobie na stworzenie całej kolekcji różnych, ciekawych odmian.

W doniczce bukszpan ma jednak inne warunki i w związku z tym nieco inne wymagania. Potrzebuje podlewania – niewielka objętość ziemi w pojemniku szybko przesycha. Wymaga także nawożenia wieloskładnikowym nawozem mineralnym. Rośliny w doniczkach szybciej przemarzają, więc na zimę trzeba je schować do chłodnego pomieszczenia z oknem, na przykład garażu.

Bukszpan ozdobą ogrodów

Bukszpan (gryszpan) był w dawnych wiekach obok cisa najbardziej popularną ozdobą ogrodów. Roślina ta pochodzi z południowej Europy, z Azji Mniejszej i z Ameryki Środkowej. Dorasta do trzech metrów wysokości, jednak w ogrodach rzadko spotyka się tak wysokie egzemplarze. Bukszpan to wolno rosnący krzew miododajny, kwitnący w kwietniu niepozornymi, ukrytymi między liśćmi kwiatami. Znanych jest około trzydziestu gatunków bukszpanu, z których tylko dwa rosną w ogrodach - bukszpan wieczniezielony (buxus sempervirens) oraz bukszpan drobnolistny (buxus microphylla).

Te długowieczne krzewy ozdobne dedykowano w starożytności podziemnym bóstwom. Znajdowały też przez wieki swoje miejsce na cmentarzach - jako symbol śmierci i zmartwychwstania oraz odrodzenia przyrody, zapewniając jednocześnie zmarłym spokojny sen wieczny. Już w czasach antyku uprawiano bukszpan wieczniezielony, dziś najczęściej spotykany w ogrodach. W symbolice chrześcijańskiej kojarzono bukszpan z nadzieją, nieśmiertelnością i zbawieniem. Wieszano też niegdyś wianki z bukszpanu na drzwiach, by chroniły dom prze złymi mocami. Drewna bukszpanu używano dawniej w sztuce użytkowej jako cennego materiału dekoracyjnego, na przykład do intarsjowania mebli, a także do wyrobu fajek, ozdobnych pudełek oraz instrumentów muzycznych.

Uprawa bukszpanu ma też znaczenie praktyczne. Dzięki nieopadającym nigdy liściom, a właściwie zmieniającym się w sposób bardzo dyskretny po latach uprawy, bukszpan wieczniezielony znakomicie nadaje się do okolicznościowych dekoracji - w tym wianuszków zdobiących główki dziewcząt przyjmujących komunię świętą albo wielkanocnych koszyczków i palm, a także weselnych stołów, drobnych bukiecików do butonierki lub na rękę itp. Pamiętać przy tym należy, że te atrakcyjne krzewy ozdobne są trujące i trzeba chronić przed nimi dzieci.

Bukszpan wieczniezielony i bukszpan drobnolistny

W Polsce częściej uprawiany jest odporny na choroby bukszpan (gryszpan, gryczpan) wieczniezielony, czyli buxus sempervirens, który dobrze znosi cięcie.Bukszpan wieczniezielony, nazywany też bukszpanem pospolitym, dostępny jest w wielu odmianach, zielonych i pstrolistynych.  W stanie naturalnym rośnie w Europie Południowej i Azji Mniejszej, osiągając niejednokrotnie osiem metrów wysokości. Gatunek bukszpanu drobnolistnego spotyka się rzadziej, najczęściej odmiany faulkner, którą wyhodowano w 1970 roku w Stanach Zjednoczonych. Krzew ten osiąga nieco ponad metr wysokości i charakteryzuje go kulisty pokrój. Do bukszpanów drobnolistnych należy też wolno rosnący kulisty krzew odmiany compacta. Jest to roślina karłowa, która po trzydziestu latach rośnięcia osiąga jedynie tyleż samo centymetrów wysokości. Bukszpan drobnolistny compacta polecany jest do ogrodów skalnych.

Bukszpan wieczniezielony ma w naszym kraju wierne grono wielbicieli. Tym, którzy preferują zielone naturalne kule, poleca się odmiany blauer heinz, rotundifolia oraz półkolistą polską odmianę Kraków. Zwolennikom klasycznych, wydłużonych lub lekko jajowatych  kształtów, poleca się natomiast odmiany marginata i elegantissima. Z kolei miłośnikom naturalnego pokroju, warto polecić bukszpan wieczniezielony aureovariegata. Silniej rosnące krzewy to także rotundifolia i angustifolia, rotundifolia aurea, handsworthiensis i graham blandy. Barwne liście mają natomiast odmiany elegans, elegantissima, variegata, aureovariegata, latifolia maculata, notata i golden china.

Obydwa gatunki, bukszpan wieczniezielony i bukszpan drobnolistny są do siebie bardzo podobne. To zimozielone gęste krzewy lub niewielkie drzewa o lekko jajowatym pokroju. Ich uprawa wymaga żyznej gleby, choć dzięki mocno rozwiniętemu systemowi korzeniowemu, dobrze też znoszą suszę. Bukszpan wieczniezielony i bukszpan drobnolistny najlepiej rośnie w żyznym, przepuszczalnym i umiarkowanie wilgotnym podłożu. Bukszpan preferuje stanowiska słoneczne i ciepłe. Nie poleca się sadzenia obu tych gatunków na ziemi piaszczystej, kwaśnej i podmokłej.

Bukszpan w ogrodzie i na balkonie – rozmnażanie, uprawa i pielęgnacja

Pielęgnacja bukszpanu na balkonie albo w ogrodzie powinna spełniać kilka istotnych warunków. Przede wszystkim należy zapewnić roślinie wodę, nawożenie, ochronę przed zimnem i odpowiednie cięcie. Na balkonie lub tarasie można pozwolić na sadzenie bukszpanu w donicy. Trzeba tylko dobrze zabezpieczyć roślinę na czas zimy. Bukszpan rosnący w donicy  warto dokarmiać pałeczkami nawozowymi albo nawozami wolno działającymi. To, jak często będzie mu potrzebne przesadzanie, zależy od siły wzrostu. W donicy zaprezentuje się najładniej polska odmiana Kraków o ciemnozielonych okrągłych listkach oraz suffruticosa o liściach wydłużonych.

Bukszpan rosnący w ziemi jest również dość wrażliwy na mróz, dlatego jego uprawa i pielęgnacja wymaga właściwego przygotowania do zimy już jesienią. Trzeba przede wszystkim zabezpieczyć roślinki przed niedoborem wody. Jeżeli gleba jest sucha należy bukszpan oraz inne zimozielone krzewy ozdobne podlać. Podlewamy bardzo intensywnie - tak, by woda dotarła do dwudziestu -trzydziestu centymetrów w głąb ziemi.  Korzystnie działa też ściółkowanie, które zapobiega przesychaniu gleby. Można w tym celu zastosować przekompostowaną korę sosnową, w ilości od pięciu do ośmiu centymetrów, która ułatwia dostęp wody do korzeni. Przed nastaniem zimy kule i stożki bukszpanu dobrze jest związać, by nie zdeformowały się pod naporem śniegu.

Uprawa i pielęgnacja krzewów bukszpanu nie jest pracochłonna. Raz posadzone nie wymagają już przesadzania. Aby zapewnić jednakową wielkość roślin warto pokusić się o własnoręczne rozmnażanie bukszpanu. Własne sadzonki bukszpanu robimy wiosną i latem, gdy nasze zielone krzewy ozdobne kończą intensywny wzrost. Niektóre źródła polecają też rozmnażanie bukszpanu zimą. Sadzonki bukszpanu tnie się z ulistnionych tegorocznych wierzchołków lub środkowych odcinków. Powinny mieć one od sześciu do dziesięciu centymetrów. Z dolnej ich części usuwamy liście, natomiast górną część odcinamy. Najlepiej przyjmują się te z piętką, odrywane bezpośrednio od krzaka. Jeśli potrzebujemy dużej ilości sadzonek, rozmnażanie bukszpanu musi trochę potrwać. A jak sadzić odcięte od rośliny matecznej pędy? Nasadę pędu należy przyciąć ostrym nożem. Sadzimy je płytko w ziemi składającej się torfu i piasku. Ich pielęgnacja wymaga okresowego nawożenia i prześwietlania. Sadzonki bukszpanu ukorzeniają się wolno, nawet przez rok, dlatego rozmnażanie bukszpanu wymaga cierpliwości.

Bukszpan może być atakowany przez szkodniki, głównie pluskwiaki zwane miodówkami bukszpanowymi. Jajeczka miodówki pojawiają się w lipcu na wierzchnich pędach i wtedy je niszczymy poprzez przycinanie bukszpanu. Żerowanie miodówki trwa do maja. Liście zaatakowane przez te szkodniki są kubeczkowato wygięte. W maju widoczne są też malutkie białe kłaczki i błyszczące krople lepkiej cieczy. Malutkie „waciki” znikają po pierwszym deszczu, natomiast zdeformowane liście pozostają. Odpowiednia pielęgnacja porażonych okazów wymaga zastosowania preparatów o działaniu względnym.

Jak sadzić bukszpan?

Sadzenie bukszpanu, podobnie jak innych roślin zimozielonych, polega na zastosowaniu klasycznych zasad kompozycyjnych. Sadzi się krzewy zimozielone na końcu tak zwanej osi widokowej, by zgrabnie kierowały nasz wzrok na najbardziej aktualnie atrakcyjne rośliny. Ponadto - przy wejściu do ogrodu, wzdłuż ścieżek, w pobliżu altan i tarasów, a także blisko drzwi. Nasadzenia z bukszpanu idealnie sprawdzają się też w roli żywopłotów. Zielone kule znakomicie prezentują się też w donicy. Sadzenie bukszpanu w pojemnikach może mieć miejsce od wiosny do lata.

Rośliny z odkrytym korzeniem sadzimy wiosną lub jesienią. Dla kompozycji żywopłotowych najlepszą porą jest wiosna. Sadzenie bukszpanu w szpalerach wymaga krzewów niewysokich, najwyżej trzydziestocentymetrowych. Na niskie obwódkowe żywopłoty nadaje się bukszpan wieczniezielony suffruticosa. Odmiana ta lubi stanowiska osłonięte od zimnych wiatrów. Im młodsze są sadzonki, tym bardziej satysfakcjonujący osiągniemy efekt. Szczególnie wówczas, gdy zdecydowaliśmy się wcześniej na własnoręczne rozmnażanie bukszpanu. A jak sadzić bukszpan w szpalerach? Sadzenie bukszpanu w formie żywopłotu odbywa się naprzemiennie, w dwóch rzędach. Przyjmuje się, że odległość między rzędami powinna być taka, jak odległość roślin w rzędzie. Rośliny  powinny mieć możliwość swobodnego wzrostu i jednocześnie warunki do przeplatania się pędów.  Na jednym metrze kwadratowym powinno się umieścić sadzonki bukszpanu w liczbie od ośmiu do piętnastu, w zależności od tempa ich wzrostu. Sadzenie bukszpanu na żywopłot wymaga też przycięcia krzewów na równej wysokości.

O tym, jak sadzić bukszpan można przeczytać w wielu pismach ogrodniczych. W aranżacjach swobodnych rozpoczynamy sadzenie bukszpanu od wykopania odpowiedniego dołka, w którym zmieści się bryła korzeniowa. Jeśli gleba nie jest wystarczająco żyzna, warto ją wymieszać z kompostem. Po wyjęciu rośliny z pojemnika, rozluźniamy bryłę korzeniową. Sadzonki bukszpanu umieszczamy w dołku tak, aby ich nasada była ponad ziemią. Prawidłowe sadzenie bukszpanu wymaga następnie odpowiedniego wypoziomowania, przysypania rośliny ziemią, dociśnięcia podłoża i podlania. Wszystkie te czynności są zupełnie nieskomplikowane. W pierwszym okresie po posadzeniu sadzonki bukszpanu wymagają mnóstwa wody.

Efektowne przycinanie bukszpanu

Perfekcyjnie przycięte bukszpany dominują niemal we wszystkich holenderskich i niemieckich ogrodach. Przycinanie bukszpanu oraz innych drzew i krzewów to podstawowy element aranżacji tamtejszych nasadzeń. W naszym kraju bardziej lubimy naturalne kompozycje zimozielone, choć to powoli ulega zmianie.

Warunkiem udanej ogrodowej stylizacji jest przycinanie bukszpanu. Bukszpany formujemy w kolumny, stożki, kule oraz inne fantazyjne formy architektoniczne. Przycinanie bukszpanu ma na celu nie tylko ograniczenie wzrostu roślin, ale też utworzenie ładniejszej formy, odmłodzenie starszych okazów i wykrycie ewentualnej choroby krzewu. Formujące cięcie bukszpanu obejmuje młode gatunki i ma na celu uzyskanie żądanego kształtu korony. Okres formowania trwa zazwyczaj od dwóch do pięciu lat. Sadzonki bukszpanu na żywopłot tniemy o około 1/3.

Przycinanie bukszpanu możemy rozpocząć od prostego kształtu uformowanego sekatorem. Dobrze jest potem wyrównać go nożycami do strzyżenia owiec, które pozwalają też na uzyskanie drobniejszych szczegółów. Wygodne jest też przycinanie bukszpanu sekatorem elektrycznym. Osobom niewprawionym w wyznaczaniu krawędzi szpaleru, proponuje się wykorzystanie stelaży z listewek albo sznurkowych prowadnic. Aby słońce nie przypalało ran, cięcie bukszpanu wykonujemy w pochmurny dzień. Ścięte pędy mogą posłużyć jako darmowy materiał na rozmnażanie.

Przycinanie bukszpanu w kształty uformowane, zwane dziś topiarami, znano już w starożytności. W epoce odrodzenia oraz baroku powstawały wręcz naturalne dzieła sztuki. Również współcześnie cięcie bukszpanu przyjmuje cechy artystyczne. Powstają różnorodne formy geometryczne, zoomorficzne, wrzecionowate, spiralne i inne. Do tworzenia rzeźb roślinnych nadają się wszystkie rośliny, które mają drobne liście lub igły. Cięcie bukszpanu w symetryczne kule lub kwadraty, a także w inne bardziej skomplikowane formy, można zacząć od zastosowania drucianego gorsetu albo kartonowego szablonu lub taśmy, do których dopasowuje się pokrój rośliny.