Chmiel - samodzielna uprawa w ogrodzie pod wyrób piwa

Chmiel zwyczajny i piwo, czyli krótka historia popularnego napoju

Pierwsze wzmianki o uprawie chmielu pochodzą z VIII i IX wieku. Z kolei pierwszy pisemny dokument o użyciu tej rośliny do wyrobu piwa powstał w wieku XII wieku w Niemczech. Również polskie tradycje chmielarskie datowane są od średniowiecza. Nie traktowano jednak dawniej piwa jako używki, a był to wręcz obowiązkowy składnik posiłków, a także lekarstwo. Zaobserwowano bowiem, że kiedy do wody dodano słodu, chmielu i drożdży i ją przegotowano, spadła śmiertelność w wyniku epidemii. Piwo poddawane podczas warzenia pasteryzacji było wolne od drobnoustrojów i dlatego ratowało życie ludzi, którzy je pili zamiast wody. A może zainteresują cię także właściwości lecznicze innych roślin?

W czasach starożytnych do piwa, na etapie jego warzenia, dodawano ziół i innych przypraw oraz jagód. Dodatki te miały na celu stłumienie niepożądanego smaku. Dopiero później użyto do tego celu rośliny nazywanej chmielem, słynącej z charakterystycznej goryczki i cierpkiego smaku. Zastosowanie chmielu do wyrobu piwa zawdzięczamy średniowiecznym mnichom. Najdłużej roślinie tej opierali się Anglicy, którzy dopiero w XV wieku zdecydowali się na jej uprawianie. Wypracowane w klasztorach sposoby warzenia piwa przetrwały w prawie niezmienionej postaci do początków XIX wieku, kiedy jego produkcją zajęły się zakłady przemysłowe. Chmielarstwo dla potrzeb rozwijającego się browarnictwa uprawiano wówczas już masowo.

W Polsce piwo pojawiło się w wieku XI, ale upowszechniło się dopiero kilka stuleci później i do końca XVII wieku stanowiło podstawowy napój Polaków. Produkowano je wówczas z dobrej jakości jęczmienia, rzadziej z pszenicy i owsa. Piwo powstawało w większości folwarków oraz, za specjalnym pozwoleniem, w gospodarstwach chłopskich. Browary funkcjonowały też w miastach. Największe spożycie piwa w dawnej Polsce zanotowano w słynącym z rozrzutności wieku XVIII. Lubowano się w tym okresie w piwie importowanym - czeskim, a pod koniec wieku w angielskim, które odznaczało się wysoką zawartością alkoholu.

Zastosowanie chmielu

Chmiel zwyczajny (humulus lupulus) - właściwości lecznicze, kosmetyczne i przyprawowe

Od wielu wieków chmiel jest stosowany w lecznictwie i kosmetyce, a także w kuchni. Przyprawiano dawniej chmielowymi szyszkami napoje i zupy. W starożytnym Rzymie z młodych pędów przyrządzano sałatę. Dziś praktykę tę przejęli Francuzi i Belgowie. W kuchni tych krajów pędy blanszuje się, polewa octem i oliwą i serwuje w sosie śmietanowym, jako dodatek do cielęciny. A może zainteresuje cię także wyrób domowego wina?

W kosmetyce chmiel już dawno znalazł zastosowanie w preparatach spowalniających proces starzenia się skóry. W średniowieczu odpady z browaru wykorzystywano do odmładzających kąpieli. Dziś ekstrakt z szyszek chmielu wykorzystywany jest w kremach, lotionach, maseczkach i szamponach. Odwarem z szyszek chmielu wzmacnia się wypadające włosy i zwalcza łupież. Chmiel może być dodawany do regenerujących kąpieli. W celach leczniczych i kosmetycznych zbiera się szyszki chmielu od końca lata i suszy w cieniu. Przechowujemy je nie dłużej niż rok w hermetycznie zamkniętych pojemnikach.

W medycynie ludowej chmiel zwyczajny miał dawniej zastosowanie w leczeniu nieżytów żołądka, zapaleniu woreczka żółciowego i żółtaczki. Od kiedy jego właściwości lecznicze potwierdzono naukowo, jest stosowany jako środek uspokajający i nasenny. Zewnętrznie podaje się ekstrakt z szyszek chmielu w postaci okładów w zapaleniu korzonków nerwowych, bólach reumatycznych i stanach zapalnych skóry. Chmiel wspomaga też leczenie ran, wyprysków i trądziku. Przyjmowany w dawkach terapeutycznych jest bezpieczny, natomiast po przedawkowaniu może wywołać mdłości i wymioty. Znane są przypadki nadwrażliwości na farmaceutyki zawierające chmiel. Czasami nawet dotykanie świeżych liści chmielu może powodować reakcje alergiczne. Nie powinny stosować preparatów chmielowych kobiety w ciąży i matki karmiące. A może zainteresują cię także inne rośliny lecznicze?

W szyszkach chmielu obecne są żywice, humulon i lupulon, które wykazują silne działanie bakteriobójcze i przeciwnowotworowo. Badania wykazały, że działają one na nowotwory we wszystkich stadiach rozwoju. Prowadzi się też obecnie prace badawcze nad wpływem chmielu na zdrowie osób starszych, w tym jako leku przeciwko zawałom serca i osteoporozie. Chmiel zawiera ponadto olejek lotny, flawonoidy, gorycze, woski, związki purynowe, kwasy fenolowe, taniny i garbniki. Dzięki zawartości tych składników działa moczopędnie, rozkurczowo, uspokajająco i nasennie, a także pobudzając apetyt i obniżając nieco ciśnienie krwi. Ekstrakt z szyszek chmielu wchodzi w skład aptecznych preparatów uspokajających, np. Nervosolu. Chmiel zwalcza nie tylko stany niepokoju i napięcia nerwowego, ale także bóle głowy wywołane napięciem mięśni. Zawarte w chmielu składniki działają skutecznie na wiele schorzeń.

Zastosowanie chmielu do wyrobu piwa

Mówi się i pisze od lat, że najdelikatniejszy chmiel, odznaczający się intensywnym aromatem, pochodzi z Europy Środkowej. W Polsce rośnie między innymi w okolicach Lublina i Puław. Występują tam czarnoziemy i mady, na których dobrze się czuje. W Czechach najlepszy chmiel rośnie w okolicach miasta Žatec, a w Słowenii - w rejonie historycznej Styrii. Od ilości i odmiany chmielu oraz od momentu jego dodania zależy natężenie goryczy w piwie, jego barwa, pienistość i trwałość.  Najwięcej goryczy ma napój, do którego chmiel dodaje się na początku wrzenia. Składnik ten dodany na końcu procesu warzenia przekłada się jedynie na aromat. Chmielu można używać także na etapie dojrzewania piwa. Proces ten nazywany jest suchym chmieleniem.

W przemyśle browarniczym zastosowanie mają głównie szyszki chmielu, czyli żeńskie kwiatostany. Odznaczają się one specyficznym, żywicznym aromatem. Elementem składowym szyszki chmielu jest osadka, na której załamaniach formują się kwiaty słupkowe z ułożonymi dachówkowato listkami okryw. W listkach okrywy tworzą się gruczołki żywiczne, wydzielające lupulinę, czyli aromatyczną złożoną substancję organiczną. Lupulina pozyskiwana jest tylko z szyszek niezapłodnionych. Zawarte w niej substancje bakteriobójcze sprzyjają fermentacji i niszczą niepotrzebne mikroorganizmy, a także klarują piwo. Ilość i jakość składników oraz barwa lupuliny świadczą o wartości technologicznej chmielu. W listkach okrywy oraz w osadce znajdują się też garbniki, które spełniają dużą rolę w technologii piwa.

Dodaje się do piwa tylko niezapłodnione szyszki chmielu, ponieważ zapylone tracą wiele technologicznych własności. Trzeba wiedzieć, że jedna roślina męska jest w stanie zapylić kilkuhektarową plantację roślin żeńskich. W hodowlach na skalę przemysłową dba się więc szczególnie o czystość gatunku. Aby zapobiec zapłodnieniu, wykarczowuje się wszystkie męskie okazy w dużej odległości.

Uprawa chmielu

Chmiel w ogrodzie

Chmiel zwyczajny (humulus lupulus) to wieloletnie dwupienne pnącze z rodziny konopiowatych, pochodzące prawdopodobnie z Azji. W stanie dzikim rośnie chmiel w miejscach wilgotnych, w szczególności w zaroślach nad brzegami zbiorników wodnych. Można go spotkać niemal w całej Europie i Azji Zachodniej oraz w Ameryce Północnej. W Polsce jest rośliną pospolitą w całym kraju.

W ogrodach chmiel uprawia się głównie jako pnącze ozdobne. Roślina wytwarza podziemne kłącza z rozłogami, z których wyrastają nowe. Chmiel wspina się po podporach za pomocą hakowato zagiętych w dół szorstkich włosków. Liście ma pod spodem owłosione, natomiast na wierzchu gładkie. Liście są sercowate, dłoniaste, okrągławe lub jajowate, na brzegach piłkowane. Jest to roślina wiatropylna o kwiatach żeńskich i męskich, która zakwitają w lipcu i sierpniu. Kwiaty męskie zebrane są w wiechowate kwiatostany, natomiast żeńskie w kwiatostany kłosowate, podobne do szyszek. Łodyga chmielu wije się w prawą stronę, zgodnie z ruchem wskazówek zegara.

W ogrodzie chmiel rośnie w słońcu i cieniu, ale więcej szyszek wydaje w jasnym środowisku. Odmiany o liściach pstrych udają się dobrze tylko na słonecznych stanowiskach. Rozmnaża się chmiel przez sadzonki pędowe zielne lub półzdrewniałe. Sadzonki zielne przygotowuje się wczesnym latem natomiast zdrewniałe - pod koniec lata. Roślina preferuje żyzne i dość wilgotne podłoże. Dla dobrego wzrostu wymaga też dodatku obornika lub kompostu. Jesienią skracamy pędy na wysokości około trzydziestu centymetrów.

… i chmiel na plantacji do wyrobu piwa

Uprawia się głównie rośliny żeńskie, ponieważ celem uprawy są szyszkowate kwiatostany bez nasion. Na skalę przemysłową, czyli na potrzeby przemysłu zielarskiego, farmaceutycznego i browarnictwa, chmiel hoduje się w tak zwanych chmielnikach. Rośnie tam rozpięty na wysokich słupach i rusztowaniach. Najlepsze dla chmielu są gleby próchniczne. Szczególnie pożądane są też opady w drugiej połowie lipca, gdyż decydują one o jakości plonów. Szkodliwy jest natomiast nadmiar wody na początku i końcu wegetacji. Odpowiedniej temperatury i światła wymaga chmiel w okresie dojrzewania szyszek. Jest też wówczas wrażliwy na niedobór wody i słońca.

Najbardziej optymalny kształt małej plantacji to kwadrat lub prostokąt. Taki format daje duże możliwości formowania konstrukcji, po której roślina będzie się wspierać. Sadzonki umieszcza się w dołkach lub rowkach. Roślinki nieukorzenione sadzi się wczesną wiosna, natomiast ukorzenione - późną jesienią. W ciągu jednego sezonu pnącze potrafi urosnąć na wysokość ośmiu metrów. Szyszki chmielu zbiera się w czasie pogodnych dni, gdy zaczynają dojrzewać w sierpniu. Suszy się je cienką warstwą w cieniu i przewiewnym miejscu. Podczas zbioru usuwamy niewykształcone i zbrunatniałe. Dobrze wysuszone mają niezmienioną barwę łusek i lupuliny. Chmiel nadający się do piwa powinien mieć wilgotność od 11 do 13 procent.