Co w rezerwacie przyrody jest legalne? Porady dla turystów

Jaka jest odpowiedzialność karna za naruszenie zakazów w zakresie ochrony przyrody?

Zakazy i obowiązki w zakresie ochrony przyrody określa ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U.2023.0.1336), a jej artykuł 127. mówi wyraźnie:

Kto umyślnie narusza zakazy obowiązujące w:
a) parkach narodowych,
b) rezerwatach przyrody,
c) parkach krajobrazowych,
d) obszarach chronionego krajobrazu,
e) obszarach Natura 2000

- podlega karze aresztu albo grzywny.

Przy dzisiejszym powszechnym dostępie do map satelitarnych, nawigacji i lokalizacji własnej pozycji, ewentualne tłumaczenie o przypadkowym wjeździe samochodem na teren rezerwatu albo do parku narodowego można spokojnie między bajki włożyć. Dodać trzeba tylko, że zgodnie z artykułem 29. ustawy o lasach ruch pojazdem silnikowym, zaprzęgowym i motorowerem w lesie (również tym najbardziej popularnym, gospodarczym) jest dozwolony jedynie drogami publicznymi, natomiast drogami leśnymi jest dozwolony tylko wtedy, gdy są one oznakowane drogowskazami dopuszczającymi ruch po tych drogach. Krótko mówiąc, wjechać do lasu samochodem można tylko wtedy, jeśli droga leśna jest drogą publiczną, albo jest specjalnie oznakowana w sposób dopuszczający po niej ruch pojazdów. Poruszanie się po drogach leśnych jest co do zasady zabronione, brak oznakowania na leśnej drodze należy zatem interpretować jako zakaz ruchu. Podobnie parkowanie samochodu w lesie jest dozwolone jedynie w miejscu oznakowanym.

Ochrona przyrody – nie tylko w rezerwacie

Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody przewiduje w artykule 6. aż 10 różnych form ochrony przyrody w Polsce:

1. parki narodowe;
2. rezerwaty przyrody;
3. parki krajobrazowe;
4. obszary chronionego krajobrazu;
5. obszary Natura 2000;
6. pomniki przyrody;
7. stanowiska dokumentacyjne;
8. użytki ekologiczne;
9. zespoły przyrodniczo-krajobrazowe;
10. ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów.

Parki narodowe

Obszary wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha. Celem tworzenia parków narodowych jest nie tylko zachowanie różnorodności biologicznej, przyrody nieożywionej i walorów krajobrazowych na obszarze objętym ich granicami, ale także odtworzenie zniekształconych siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin, zwierząt lub grzybów.

Według Centralnego Rejestru Form Ochrony Przyrody w Polsce istnieją aktualnie 23 parki narodowe.

Rezerwaty przyrody

Obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, ostoje, a także siedliska roślin, zwierząt i grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi. Wspólnie z parkami narodowymi, rezerwaty przyrody to najważniejsze obszarowe formy ochrony przyrody. Pełnią bardzo istotną funkcję ochronną dla siedlisk przyrodniczych oraz gatunków, ale również dla przyrody nieożywionej oraz walorów krajobrazowych.

Rezerwaty przyrody są najbardziej popularną formą ochrony przyrody i według CRFOP jest ich obecnie w Polsce 1523. Nawiasem mówiąc, Rezerwat „Jezioro Mścin” został uznany zaledwie przed miesiącem (5.05.2024). Sprawdź także ten artykuł: Co robić, jeśli zabłądzi się w lesie?

Obszary chronionego krajobrazu

Obejmują tereny chronione ze względu na wyróżniający się krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach oraz wartościowe ze względu na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem lub pełnioną funkcją korytarzy ekologicznych. Obszary chronionego krajobrazu, w przeciwieństwie do parków krajobrazowych, nie posiadają własnego zarządu, ani planu ochrony określającego zakres działań. Obszary te obejmują w przeważającej części tereny użytkowane gospodarczo, przy uwzględnieniu zakazów określonych w akcie ustanawiającym. Stanowią jednocześnie ważne obszary migracji organizmów żywych (w szczególności zwierząt). Podobnie jak parki krajobrazowe powoływane są w drodze uchwały sejmiku województwa.

Według CRFOP mamy obecnie w Polsce 407 obszarów chronionego krajobrazu.

Obszary Natura 2000

Najmłodsza z form ochrony przyrody wprowadzona w 2004 r. w Polsce jako jeden z obowiązków związanych z przystąpieniem do Unii Europejskiej. Obszary te powstają we wszystkich państwach członkowskich tworząc Europejską Sieć Ekologiczną Natura 2000. Celem jest objęcie ochroną około 200 najcenniejszych i zagrożonych wyginięciem siedlisk przyrodniczych oraz ponad tysiąca rzadkich i zagrożonych gatunków. Unikatowość tej formy ochrony przyrody polega na tym, że kraje członkowskie tworzą sieć na podstawie jednakowych założeń określonych w prawie oraz wytycznych Unii Europejskiej, zarządzają nią przy zastosowaniu podobnych instrumentów, wspólnie troszczą się o odpowiednie środki finansowe i jej promocję.

Takich obszarów chronionych mamy aktualnie według CRFOP 1013, a ostatnie „Murawy w Mielniku” o powierzchni 99,01 ha zostały uznane 7.02.2023 r.

Wyprawa do rezerwatu przyrody – okazja do kontaktu z wyjątkowymi zakątkami naszego kraju

Parki narodowe i rezerwaty przyrody to obszary, na których został zachowany stan naturalny przyrody albo mało zmieniony, i które są ostoją wielu gatunków zwierząt i roślin. Ze względu na główny przedmiot ochrony rezerwaty przyrody można podzielić na kilka rodzajów:

• Rezerwat leśny

Rezerwaty leśne stanowią prawie połowę polskich rezerwatów. Zostały utworzone w celu ochrony zachowanych dotąd fragmentów i pozostałości dawnych puszcz, typów zbiorowisk leśnych oraz stanowisk drzew na granicach ich zasięgu.

• Rezerwat florystyczny

Na tym obszarze są chronione populacje i siedliska gatunków roślin oraz grzybów i porostów.

• Rezerwat faunistyczny

Ten rodzaj rezerwatu tworzy się w celu ochrony siedliski i populacji ssaków, ptaków, gadów, płazów, ryb i bezkręgowców.

• Rezerwat wodny

Rezerwat wodny pozwala na zachowanie w niezmienionym stanie wód jezior, potoków, rzek i morza wraz z zasiedlającymi je gatunkami zwierząt i roślin.

• Rezerwat stepowy

Na tym obszarze podlegają ochronie ciepłolubne murawy z roślinnością stepową.

• Rezerwat krajobrazowy

Ochronie podlegają tutaj krajobrazy naturalne, charakterystyczne dla danego regionu geograficznego.

• Rezerwat przyrody nieożywionej

Poza zwierzętami i roślinnością na szczególną opiekę zasługują również jaskinie, formy skalne, utwory geologiczne, wydmy i inne interesujące skutki erozji oraz innych procesów formujących powierzchnię ziemi.

• Rezerwat słonoroślowy

Szczególną grupą roślin są gatunki przystosowane do rozwoju na silnie zasolonym podłożu. W Polsce solniska ciągną się wzdłuż wybrzeża, a także występują w miejscach wysięków wód zasolonych w głębi lądu.

Rezerwaty są niejako z założenia wyłączone z powszechnej dostępności, co wynika z konieczności ochrony przyrody. Jeśli wprowadzenie ruchu turystycznego do rezerwatu nie zagraża jego cennym zasobom, tworzone są odpowiednio zabezpieczone szlaki turystyczne. Ruch pieszy, rowerowy, konny i kajakowy jest dopuszczalny jedynie w nielicznych rezerwatach, i co istotne, wyłącznie po wyznaczonych szlakach i w ograniczonym zakresie. Nieoznakowane ścieżki i drogi są użytkowane wyłącznie przez leśników i przyrodników, którzy mają prawo wstępu na określone obszary.

Wyjątkowo atrakcyjne miejsca, dzikie ścieżki w niedostępnych miejscach i oryginalna przyroda, skłaniają niektórych turystów do jazdy na quadach i motocyklach, biwakowania i naruszania spokoju w ostojach zwierzyny. Nieodpowiedzialne zachowanie człowieka na terenie o szczególnej wartości przyrodniczej, może spowodować nieodwracalne często szkody.

Za łamanie przepisów o ochronie przyrody grożą dotkliwe kary, a jak właściwie należy się zachowywać w rezerwacie przyrody?

Co wolno, a czego nie wolno robić w parku narodowym i rezerwacie?

Ochrona przyrody dotyczy każdego z nas. Przebywając na świeżym powietrzu powinniśmy zachowywać się tak, aby nie szkodzić przyrodzie. Czysta woda i czyste lasy są dostępne dla wszystkich, a jednocześnie konieczne dla przetrwania ludzi i zwierząt. Przestrzeganie prostych zasad i dbałość o otoczenie pozwoli cieszyć się przyrodą i podziwiać jej piękno. Oto najważniejsze zasady:

1. Poruszanie się tylko po wyznaczonych szlakach

Wybierając się do rezerwatu przyrody trzeba się upewnić, czy jego obszar jest udostępniony dla turystów i na jakich zasadach można z niego korzystać. Ruch pieszy, konny, rowerowy, narciarski, czy kajakowy jest zabroniony z wyjątkiem wyznaczonych szlaków i tras. To oznacza, że przy braku takich wyraźnie oznakowanych tras, nie można na terenie tego rezerwatu przebywać.

Nawet małe odstępstwa od szlaków i skróty na przełaj, zwłaszcza na terenach leśnych i wrzosowiskach, mogą mieć czasem duży wpływ na otaczającą przyrodę – niszczenie gleby i roślin, niepokojenie gniazdujących ptaków, płoszenie zwierząt w ich ostojach. Ograniczenia w poruszaniu się po terenie rezerwatu mogą wynikać też z zagrożeń, jak spadające gałęzie, stromy teren, złomy i wywroty drzew. Sprawdź także ten artykuł: Spotkanie z wilkiem, zającem i innymi mieszkańcami lasu.

2. Drony lepiej zostawić w domu

Turyści odwiedzający cenne przyrodniczo rezerwaty przyrody przyjeżdżają często nie tylko z aparatami fotograficznymi, ale też z dronami. Chociaż zgodnie z prawem lotniczym obecnie nie obowiązują przepisy zawierające ograniczenia lub zakazy lotów nad rezerwatami przyrody, to jednak prawo lotnicze, to nie wszystko. Jeśli ktoś chciałby użyć w rezerwacie przyrody drona, powinien pamiętać o wspominanej już ustawie o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. oraz rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz. U. poz. 2183).

Na podstawie tych przepisów zakłócanie ciszy oraz umyślne płoszenie bądź niepokojenie zwierząt jest zakazane, a takie loty w przypadku ich wykrycia są zgłaszane do Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska oraz na policję. Wobec operatora może być wszczęte postępowanie karne za złamanie prawa, a publikacja zdjęć lub filmów w Internecie będzie dowodem w sprawie.

Szczególnie newralgicznym okresem, kiedy należy zapobiegawczo zrezygnować z przelotów dronem nad obszarami, które mogą stanowić siedliska ptaków, jest okres lęgowy od 1 marca do 15 października. Należy dodać, że również poza tym okresem ochronnym hałas generowany przez silniki drona oraz sama jego obecność może powodować płoszenie ptaków, a tym samym stanowić naruszenie przepisów o ochronie przyrody, za które grożą sankcje karne.

3. Nie zrywać roślin

Właśnie wiosną i latem, kiedy przyroda rozkwita, wiele osób wyrusza na wędrówki do parków narodowych i rezerwatów. Często prawie mimo woli zrywane są rosnące przy ścieżkach kwiaty, które wstawione do wazonu mają być ozdobą salonu. Przecież tyle ich jest dookoła! Przede wszystkim trzeba pamiętać o tym, że wiele gatunków roślin kwiatowych jest zagrożonych wyginięciem i znajduje się pod ochroną. Pozorna obfitość jakiegoś gatunku może być związana tylko z konkretnym stanowiskiem – właśnie w takich przypadkach tworzy się rezerwaty florystyczne.

Poza rezerwatami przyrody zbieranie roślin chronionych jest również zabronione, a lista gatunków chronionych na podstawie rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. znajduje się w załączniku nr 1 do tego rozporządzenia.

4. Wszystkie śmieci zabierać ze sobą

Zasada niepozostawiania po sobie żadnych śmieci i odpadków obowiązuje nie tylko w rezerwacie przyrody, ale w każdym miejscu. Niestety, obrazki porzuconych butelek, puszek i innych odpadków w lesie, na plaży albo na brzegu jeziora są powszechne, mimo iż utylizacja śmieci w przyrodzie nie istnieje. Opakowania szklane i plastikowe pozostają nierozłożone przez całe wieki; nawet resztki jedzenia niekoniecznie szybko się rozkładają, na przykład skórka pomarańczy zginie całkowicie dopiero po dwóch latach. Wszelkie śmieci należy zabrać ze sobą do plecaka i wyrzucić w odpowiednim miejscu do pojemnika.

5. Unikać kontaktu z dzikimi zwierzętami

Niektóre rezerwaty, szczególnie faunistyczne, stanowią ostoję wielu gatunków zwierząt i spotkanie z nimi zawsze trzeba brać pod uwagę. Podstawowa zasada polega na zachowaniu bezpiecznej odległości do napotkanego zwierzęcia. Należy też pamiętać, że każde młode zwierzę – warchlak, cielak, niedźwiadek - znajduje się pod czujną opieką matki, która nie zawaha się zaatakować człowieka w jego obronie. Zarówno drapieżniki, jak i dziki, jelenie oraz inne zwierzęta duże i małe, schodzą zawczasu ludziom z drogi, chyba że zostaną przez nich zaskoczone. I to jest jeszcze jeden powód, aby trzymać się wyznaczonych szlaków, do których zwierzyna również jest przyzwyczajona.

6. Zachować ciszę i spokój

Hałas jest szkodliwy nie tylko dla ludzi, ale i dla zwierząt. Nagłe, głośne dźwięki wzbudzają czujność zwierząt i mogą prowadzić do reakcji gwałtownej ucieczki. Poza tym zwierzęta porozumiewają się często głosem, na przykład młode ze swoimi rodzicami, i hałas zakłóca tę komunikację. Należy również wziąć pod uwagę, że wiele gatunków ptaków i ssaków ma bardziej wrażliwy od nas słuch i ze zdwojoną siłą odbiera bodźce akustyczne. Przebywając na terenie rezerwatu przyrody należy zachować ciszę, wyłączyć wszelkie głośniki i wsłuchiwać się w odgłosy przyrody.

7. Nie zabierać niczego z rezerwatu „na pamiątkę”

Rezerwaty przyrody nieożywionej chronią między innymi jaskinie, podziemne groty, odkrywki geologiczne, ciekawe formy wietrzenia minerałów i zjawiska krasowe, czyli skutki oddziaływania wody na niektóre skały. Wydawać by się mogło, że jeden mały kryształ albo jeden odłamek skalny nie ma znaczenia, ale jeśli te okruchy pomnoży się przez tysiące przewijających się przez teren rezerwatu turystów, to można spodziewać się już całej hałdy minerałów.